منشا زیبایی در باغ ایرانی

اغلب کتاب های تاریخ باغسازی از ایران به عنوان خاستگاه باغ نام می برند. مهم ترین شاهد آنها، علاوه بر قدمت تمدن ایران، واژه پردیس است که از زبان فارسی به زبان های عربی و اروپایی وارد شده و به گونه هایی از باغ اطلاق می شود. به استناد اعتقادات باستانی ایرانیان، باغ فضایی «لازم الوجود» بود که همچون معبد، برای معتقدان به قدرت مهر و آناهیتا و نمادهای آنها در طبیعت، مکانی برای اتصال زمین به آسمان شمرده می شد. بدین ترتیب باغ ایرانی به وجود آمد تا مکان ستایش نمادهای مقدس باشد: آب، درختان خاص، بی کرانگی، آسمان ، محصوریت و... . علاوه بر این ها پرسش دیگری نیز مطرح می شود که کمتر به آن پرداخته شده : منشاء زیبایی در باغ ایرانی چه بوده است؟
در پاسخ چرایی پیدایش باغ در ایران، نگاه خاص به طبیعت و عناصر منظر ذکر شده، اما در پاسخ زیبایی شناسی و چگونگی صورت بندی باغ ایرانی حرف زیادی در دست نیست. در این زمینه، در تشریح علت هندسه مستطیلی باغ ایرانی، بر زیبایی شناسی حماسی و اشرافی آن تاکید شده، که نظام مستطیلی واجد نوعی کمال و قدرت در صورت خود است که با معنای باغ ملازمه دارد. آب و گونه های خاص گیاهی همچون سرو را نیز نماد ایزدان آسمانی دانسته اند که با وجه قدسی خود، در باغ زیبایی آفرینی می کنند. پیش از این ها سخن مستندی درباره روند صورت یابی باغ ایرانی و زیبایی شناسی حاکم بر آن، گفته نشده است. دکتر عباس مسعودی در مقاله ریشه های باغ ایرانی (منظر شماره 12) با نکته سنجی جذابی در صدد رمز گشایی از سنت روان کردن آب در باغ ایرانی و تحلیل نظام جوی ها و حوض های آن برآمده و آن را اقتباس از سنت کشاورزی ایرانیان شمرده است. او معتقد است که انتقال آب از بالا دست به مزارع و باغات پائین با گل و لایی همراه است که برای صاف کردن آن و جلوگیری از ایجاد خسارت به مزارع، باید تدبیری اندیشیده می شد. حوض های عمیق «گل گیر» و «رسوب گذار» در طول مسیر انتقال آب ساخته شدند تا آب جاری کمی آرام تر شده و اضافات آن ته نشین شود. آب صاف از سوی دیگر حوض وارد جویی می شد که آن نیز در چند قدم پائین تر به حوض دیگری می رسید. این تواتر جوی و حوض که فلسفه ای کارکردی داشت، در باغ پاسارگاد (قرن پنجم پیش از میلاد) قدیمی ترین اثر باقی مانده از باغ در کره زمین، به نظمی زیبا و سازنده کشیده شد که در نمونه های بعدی با تغییرات و دگرگونی های جدیدی همراه شد و انواع بازنمایی آب در باغ را پدید آورد. آن چنان که زهره بختیاری در قاب منظر زیبایی که از روستای کامو انتخاب کرده پیداست، نمونه اولیه و اصیل جوی آب و حوض و رسوب آن، عنصری اساسی در منظر باغداری است که باغ های دو سمت خود را آبیاری می کند. در نتیجه، کهن الگویی برای جریان آب در میان دو باغ پدید می آید. پس از آن، باغ های جداگانه و محصور قرار گرفته اند، کوچک و بزرگ؛ که هر یک به مالکی و به تبع آن به گونه ای درخت و کشت اختصاص یافته اند. این نحو تقسیم خرد باغ های دو طرف به کاشت های مختلف در باغ ایرانی، نظامی هندسی پیدا؛ و صورت های بعدی آن را تولید کرد. از این رو است که می توان باغداری سنتی را منبع زیبایی شناسی در باغ ایرانی به حساب آورد که صورت هایی در باغ تولید کرده که با نظام فکری و فلسفی ایرانیان نیز در هماهنگی به سر می برد. رمز پایداری زیبایی شناسی در باغ ایرانی شاید همین هماهنگی باشد.