سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه های برون گرای گیلان (نمونه موردی: خانه های روستایی)

خلوت به عنوان نیازی انسانی، حاصل تنظیم تعامل بین انسانها در محیط است؛ که تحت تاثیر الگوهای جاری فعالیت و زمینه ی فرهنگی، خلوت مطلوب را سبب می شود. تنظیم خلوت در خانه های ایران، از ویژگی های بنیادین معماری ایرانی است که تاثیر بسزایی در شکل گیری سازمان فضایی و عناصر کالبدی خانه های سنتی داشته است. با این حال، تنوع اقلیمی و فرهنگی در گستره جغرافیایی ایران، گونه های متفاوتی از خانه ایرانی را موجب شده و شرایطی از این دست، در شهرهای حاشیه دریای خزر سبب شکل گیری معماری برون گرا گردیده است. معماری برونگرای خانه های روستایی گیلان به گونه ای متفاوت خلوت مطلوب را، مطابق با ضروریات اعتقادی اسلامی و فرهنگ بومی، در بناها مهیا کرده و حریم فضاهای درون خانه را تامین نموده است. به عبارت دیگر، ویژگی های تنظیم خلوت در این خانه ها از نظر ساختار فضایی و عناصر معمارانه منحصر به فرد بوده و متفاوت با خانه های درون گرا در نواحی مرکزی ایران است. راهکارهای معمارانه این گونه از خانه ها در تامین و تنظیم خلوت، تاکنون مورد مطالعه پژوهشگران قرارنگرفته است. به همین جهت، این مقاله به تشریح و تبیین تنظیم خلوت و سازوکارهای آن می پردازد و چگونگی تحقق خلوت مطلوب را در آثار شاخص معماری برون گرا، در خانه های روستایی گیلان جستجو می کند. این پژوهش ابتدا با استفاده از منابع کتابخانه ای و مشاهدات میدانی، ساختار فضایی و ویژگی های معمارانه بناهای منتخب را شناسایی کرده است. سپس، پژوهشگران از طریق حضور همراه با مشارکت در میدان تحقیق و نگریستن از عینک ساکنین به ادله ی نهفته در پس رفتار ها و کنش های قلمروپایی ایشان دقت کرده اند و سعی در آشکارسازی معانی عمیق داده های تجربی حاصل از مصاحبه ها و مشاهدات داشته اند و به «توصیف ضخیم» از پدیده مورد نظر دست یافته اند. یافته های این تحقیق نشان می دهد که تنظیم خلوت نقش مهمی در شکل گیری ساختار فضایی و عناصر معماری خانه های برون گرا ایفا می کند. وجود درختان و پرچین1 در اطراف حیاط تا حدودی مانع دید به داخل و سبب محصوریت فضایی می گردد و مرز خانه ، مزرعه و شالیزار را معیین می کند. ورودی با چرخشی، سبب شکستن دید به درون بنا می شود و در نتیجه، ارتباط بصری به داخل بنا از بین می رود. بلته2 مانع ورود غیر به خانه می شود. همچنین قرارگیری پله ها در محور فرعی، سبب شکستگی و کاهش دید هنگام ورود به اتاق است. ایوان و کوتوم3 و اسبو4 در جلوی اتاق ها، موجب تعدد فضایی و همچنین مرحله بندی برای حضور افراد به خانه می شود. اصولا تلار5 و تلاراتاق6 که محل پذیرایی مهمان است، در طبقه بالا قرار می گیرد و یل که7 و جیربن8 که آشپزخانه و محل زندگی خانواده است در طبقه همکف یا نیم طبقه اول جای می گیرد. این عناصر ضمن عملکرد اصلی خود سبب تسلسل ارتباطی، عدم اشرافیت بصری و محصوریت فضایی می شوند و بدین ترتیب حوزه خصوصی خانواده حفظ می گردد.