تحلیل خطبه شقشقیه با تکیه بر بافت شناسی اجتماعی- سیاسی، نظریه فراگفتمان و مبانی بلاغت

ویژگی های برجسته زبانی و ادبی نهج البلاغه همواره مایه پژوهش های زبانی و ادبی بوده است. در این میان شقشقیه خطبه ای مهم است که افزون بر آموزه های اخلاقی، از بعد زبانی نیرومندی برخوردار است. از این رو این مقاله می کوشد تا از طریق ایجاد یک سه ضلعی هرمنوتیک متشکل از بافت شناسی سیاسی-اجتماعی، نظریه فراگفتمان و مبانی بلاغت، به درک و شناخت بهتری از لایه های پنهان خطبه شقشقیه دست یابد. در این راستا، از شیوه اسنادی و کتابخانه ای برای جمع آوری داده ها و تحلیل آنها، استفاده شده است. چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر حوزه بافت اجتماعی-سیاسی که خطبه در آن ایراد شده، شناسایی نشانگرهای فراگفتمان شامل نشانگرهای محاوره ای و تعاملی (مطابق با مدل هایلند، 2005) و فنون اقناع مخاطب از حیث روش های بنیادین بلاغت (اتوس، لوگوس، پاتوس) است. نتایج بررسی متن خطبه شقشقیه، نشان داد که گذرها با بسامد 20 پرتکرارترین و چارچوب سازها و استنادها با بسامد 1، کم تکرارترین نشانگرهای محاوره ای هستند. همین طور، نگرش ها و خوداظهارها با بسامد 7 پرتکرارترین، و درگیرسازها با بسامد 2 کم تکرارترین نشانگرهای تعاملی هستند و هیچ نوع ارجاع درون متنی و عبارت احتیاطی در متن خطبه مشاهده نمی شود. همچنین، نشانگرهای محاوره ای پرتکرارتر از نشانگرهای تعاملی بودند. همچنین، تحلیل خطبه نشان داد که گفتمان امام علی(ع) در خطبه شقشقیه که متنی نه کنایه وار بلکه پراستعاره است جلوه ای معرفتی دارد، چه گویی گوینده با مخاطبی غافل روبه رو است و لاجرم مسیر سخن می بایست به سوی هشدار به پیش رود. وجه غالب کلام امام علی(ع) در این خطبه عمدتا متمرکز بر روش های بنیادین لوگوس و پاتوس است، زیرا بافت اجتماعی-سیاسی، وجود جنبه های عقلانی و البته احساسی در کنار هم را ایجاب می کرده است.