نظریه بازتوانی دینی ماکس وبر و تحلیل عملکرد علمای شیعه در دوران فترت افاغنه و افشاری

جامعه شناسی دین، یکی از شاخه های مهم بین رشته ای در حوزه مطالعات دینی است که از زوایای مختلف اجتماعی، به موضوع دین می نگرد. ماکس وبر از نظریه پردازان بزرگ جامعه شناسی دین و بازتوانی دینی یکی از نظریه های مهم وی است. این نظریه، به طور خلاصه به این موضوع اشاره دارد که گاهی به علل مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی علل خارجی، یک دین یا فرقه مذهبی که در یک جامعه، دارای مقبولیت عام و قدرت بالایی بوده، ناچار می شود به علت دشمنی طبقه حاکم، از وضعیت مسلط خود دور شود و دچار آسیب های سختی گردد. اما با تدابیر خاصی که افراد مهم آن دین یا فرقه برمی گزینند، توان سیاسی و عملکردی آن فرقه یا دین، به شکلی دیگر یا در مکانی دیگر احیا می شود. در این مقاله با استناد به این نظریه، به بررسی عملکرد عالمان شیعی در دوران فترت پس از صفویان یعنی دوره افاغنه و افشاریان در ایران پرداخته می شود. گفتنی است این مقاله، دنبال بیان علل کنش های افاغنه و نادر در قبال شیعه نیست، بلکه در قبال کنش های خاص این دو حکومت، واکنش های بزرگان تشیع را برای برون رفت از آن کنش های مهلک، بررسی می کند. دستاورد مهم این مقاله این است که برخلاف نظر محققان که تشیع در این دوران کاملا از رونق افتاد، در واقع، با طرح های حساب شده عالمان و متولیان برجسته شیعه، توانست از ضعف خارج شود و حتی قلمرو نفوذش به نقاطی دیگر از آسیا مانند هند و چین گسترش بیابد.