نقد نه روایت از شورش‎های ایرانیان در زمان خلافت امام علی (ع) در حماسه دینی دلیل‏ الجنان

 منظومه دلیل‏الجنان و رکن‏الایمان فی وقایع الجمل و الصفین و النهروان سروده عباس ناسخ ترک در سده یازدهم هجری است. این منظومه چنان که از نامش پیداست درباره امام علی (ع) و نبردهای جمل و صفین و نهروان است. در میان این منظومه، نه داستان درباره شورش‏هایی است که در شهرها و یا مناطقی از ایران اتفاق افتاده است. این مناطق عبارتند از: غور، مازندران، سیستان، قاین، مرو، فارس، اصفهان، آمل و اهواز. در منابع تاریخی نیز به برخی شورش‏هایی که ایرانیان در دوران خلافت امام علی (ع) داشته‏اند، اشاراتی شده است که مهم‏ترین این موارد شورش نواحی اهواز، فارس، خراسان، ری، دیلم و سجستان است. در جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی این روایات منظومه دلیل‏الجنان تشریح شده و با روایات تاریخی تطبیق داده شده است و نتایج حاکی از آن است که برخی از این روایات مانند شورش خریت در اهواز و یا قیام مردم فارس تا حدودی با منابع تاریخی انطباق دارد، اما شورش های دیگر مانند شورش کاووس بن قباد در اصفهان و یا شورش فرامرز بن هوشنگ در مازندران در متون تاریخی نیامده است. گمان می‏رود که این داستان‏ها یا از منابعی ذکر شده‏ است که امروزه در دست رس نیست و یا این که داستان‏هایی است که از دوره‏های تاریخی دیگر به این بخش از تاریخ منتقل شده است. حتا ممکن است روایات عامیانه و داستانیی باشند که به این منظومه وارد شده‏‎اند. به بیان دیگر اسطوره و داستان‏های عامیانه ای هستند که به تاریخ تبدیل شده‏اند.