ختم الغرایب (تحفه العراقین) و سفرهای حج خاقانی

ختم الغرایب یا تحفه العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال هاست، این پرسش در میان خاقانی پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش میان پژوهش گران اختلاف نظر بنیادین وجود دارد و تاکنون در تصحیح های متعدد این متن و پژوهش های وابسته به آن، جواب دقیقی به آن داده نشده است. این جستار کوشیده است تا با روش کتابخانه ای و تکیه بر شواهد درون متنی آثار خاقانی به این ابهام پاسخ دقیق و روشنی بدهد. در این راستا،  تلاش شده است تا نخست دیدگاه های عمده و متنوع پژوهشگران درباره  این موضوع بیان، بررسی و نقد شوند و سپس دیدگاه جدید این پژوهش ارایه شود که نشان می دهد نباید به این اثر به گونه تام نگریست؛ بلکه قسمت هایی از این اثر قطعا سفرنامه است و قسمت های دیگری از آن قطعا سفرنامه نیست. از آن جا که دست یافتن به این نتیجه، وابسته به داشتن آگاهی درست از تعداد و زمان سفرهای حج خاقانی است، پیرو گفتار نخست به این مبحث نیز پرداخته شده است و در این زمینه هم، نخست دیدگاه های رایج بیان، بررسی و نقد شده اند و سپس نظرگاه جدید این جستار ارایه شده است که نشان می دهد، خلاف اقوال مشهور، خاقانی در طول زندگانی خویش حداقل سه حج انجام داده است.