تحولات برهان حدوث و قدم در مکتب حله متاخر امامیه

یکی از برهان های مشهور متکلمان برای اثبات وجود خدا برهان حدوث و قدم است. تغییر مبانی و روش و رویکردهای متکلمان مکاتب مختلف در بررسی مسایل کلامی موجب بروز تحولاتی در نحوه تقریر آنان از این برهان شده است. تطورات تاریخی برهان حدوث و قدم از موضوعات کمتر کاویده شده در تحقیقات کلامی به شمار می آید. در مقاله حاضر، با بررسی نگاشته های متکلمان امامی مکتب حله متاخر تقریرهای چهارگانه آنان از این برهان شناسایی شده و ضمن مقایسه این تقریرها با تقریر معروف برهان مزبور در مکتب حله متقدم تحولات رخداده در صورت بندی مقدمات برهان و روش اثبات آنها تبیین می گردد. این پژوهش تاریخی _ تطبیقی نشان می دهد که استناد به «امکان ذاتی» موجودات بجای «طریقه الاحوال» برای اثبات حدوث عالم، لحاظ «امکان ذاتی» بجای «حدوث امکانی» به عنوان علت احتیاج عالم به خالق و نیز حذف اثبات «فاعل مختار بودن خداوند» از شمار مقدمات برهان، از جمله تحولات مهمی است که در تقریر برهان حدوث و قدم در این مکتب رخ داده است.