بازشناسی ساختار معماری «مسجد علیشاه تبریز» در تداوم جنبش بزرگ مقیاس سازی دوره ی ایلخانی

سیاست حاکم بر جامعه ی ایرانی طی قرن 8 ھ. ق. به حاکمیت ایلخانان، ساخت و سازهایی بر بدنه ی شهری مناطق تحت تسلط تحمیل نمود که ویژگی عمده ی آن را تلاش در جهت تجربه ی بزرگترین مقیاس ممکن در رویارویی با نمونه های معماری قبل از خود دانسته اند. در همین راستا، طی دوره ی مزبور، تقابل با این ذهنیت که بانیان کوچکتر باید خود را با بناهای کوچکتر قانع کنند، توالی منظمی از سه مجموعه ی ساختمانی غول آسای غازانیه، سلطانیه و بنای علیشاه را در پی داشته است؛ به همین سبب، نتایج حاصل از طراحی و اجرای آنها را باید واکنشی ایلخانی-که بلند پروازی جاه طلبانه ی خود را مرهون حمایت سلطنتی و بزرگ اندیشی معمار هستند- نسبت به وضع موجود حاکم بر بناهای ایرانی دانست. هرچند وضعیت سیاسی و جغرافیای طبیعی سلطانیه، ضمن حفظ ساختار معماری آن، مطالعه ی ساختار فضایی آن را تا حدی تسهیل کرده است، با این حال در رابطه با دو نمونه ی دیگر، ترفیع کمبود اطلاعات معماری مرتبط با شناخت حجم کلی بنا، مدیون تحلیل متون تاریخی و تطبیق آن با شواهد باستان شناسی خواهد بود. تحقیق پیش رو بر آن است تا به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و بازبینی اسناد تاریخی مربوط به بنای علیشاه در تبریز و انطباق آن با نتایج حاصل از کاوش محوطه ی علیشاه، به تبیین فرم معماری، ساختار فضایی و کاربری آن بپردازد. مطابق نتایج به دست آمده و بر خلاف نظر محققان، چنین به نظر می رسد که نه تنها بزرگترین تاق آجری اجرا شده در جهان، بلکه یکی از بزرگترین گنبدخانه های سرپوشیده جهان اسلام در بنای علیشاه بنا شده است. از طرفی، وجود شبستان سرپوشیده در راستای انطباق با اقلیم آذربایجان، گنبدخانه، محراب و مناره، ضمن تایید اشارات مستقیم متون تاریخی در رابطه با کاربری بنا، مبنی بر "مسجد" بودن بنای علیشاه، راهگشای تکمیل داده های معماری به دست آمده خواهد بود.