از نظریه خلق و کسب ابوالحسن اشعری تا طرد و قبول ابلیس از دیدگاه سنایی

سنایی درباره سجده ابلیس به انسان و عصیان او، نگاه متناقض جانبدارانه و سرزنش آمیزی دارد. جمع بندی و تحلیل این دیدگاه نشان میدهد او از دیدگاه کلامی ابوالحسن اشعری (متکلم مشهور، متوفی 330 ق.) درباره خلق و کسب اعمال بندگان، به این موضوع نگریسته است؛ هر دو سیمای مقبول و مطرود ابلیس در آثار این شاعر بزرگ، با استناد به همین نظریه درک و توجیه میشود. پشتوانه فکری و نظری نگاه جانبدارانه سنایی، بر اعتقاد به تعمیم مشیت و اراده الهی بر همه حوادث عالم ازجمله اعمال و امیال بندگان و لازمه این اعتقاد، یعنی مقدور و مخلوق بودن اعمال متکی است. دیدگاه سرزنش آمیز او را نیز با استناد به مقوله »کسب« در این نظریه میتوان توجیه کرد؛ در نظریه کسب، بندگان به عنوان کاسب اعمال، مختار و مسئول هستند و بنابراین شایسته مدح و ذم اند. این پژوهش با روش توصیف و تجزیه و تحلیل داده های برگرفته از دو اثر اصلی سنایی، یعنی دیوان و حدیقه حاصل آمده است؛ براساس نتایج آن، این تناقض در موضع سنایی و شمار بسیاری از صوفیان بزرگ که سنایی متاثر از آنان یا تاثیرگذار بر آنان بوده است، از تفکرات جبرگرایی به ویژه طرز نگاه ابوالحسن اشعری به مسئله خلق و کسب اعمال ریشه گرفته است. در عین حال، سنایی با محدودکردن جولان عقل در میدان عقیده ابوالحسن اشعری درباره جایگاه آن، نیز با نگاه به این تعارض از زاویه شهود وحدت در اجزای هستی و رضا به قضا، ظاهرا به حل این تعارض توفیق یافته است.