تکواژ جمع در گویش لری ممسنی: رویکرد بهینگی

زبان لری و گویش های مختلف آن شاخه ای از گویش های ایرانی جنوب غربی هستند. همانند بسیاری دیگر از گویش های ایرانی، در این گویش فرایندهای آوایی و واژ-واجی از تنوع چشمگیری برخوردارند. این پژوهش، فرایندهای واژ- واجی حاصل از افزودن تکواژ جمع /-æl/ به ستاک های اسمی این گویش را در چارچوب رویکرد بهینگی، واکاوی کرده و به سوالات زیر پاسخ داده است: 1) تکواژگونه های تکواژ جمع در گویش مورد بررسی کدامند؟ 2) فرایندها، محدودیت ها و رتبه بندی های ناظر بر تناوب ها و تظاهرهای آوایی برونداد های بهینه حاصل از افزودن تکواژ جمع ساز به ستاک های اسمی و صفات جانشین اسم کدامند؟

پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها میدانی بوده است؛ به این ترتیب که فهرستی از اسامی و همچنین صفات جانشین اسم در گویش موردبررسی از طریق ضبط ساعت ها مصاحبه و مکالمه گویشوران مقاله استخراج شد که بافت های متنوع آن در نمونه داده های موردبررسی با استناد به شم زبانی نویسندگان و بر اساس مبنای نظری پژوهش مشخص شده است. داده ها بر اساس الفبای آوانگار بین المللی آوانویسی و تمامی بافت های تکواژ جمع ساز در این داده ها بررسی شد.

در این بررسی، ستاک های اسمی مفرد مختوم به همخوان با افزودن تکواژگونه جمع  /æl/به آنها، به صورت جمع تبدیل می شوند که در این فرایند با هجابندی مجدد، جایگاه خالی آغازه هجای تکواژ جمع پر می شود. محدودیت پایایی هم ترازی (ALIGN-R) ناظر بر فرایند هجابندی مجدد است که در این فرایند جهت ارضاء محدودیت مسلط لزوم درج آغازه (ONSET)، محدودیت هم ترازی نقض می شود. در بافت التقاء واکه ای در صورت جمع اسامی مختوم به زنجیره آوایی/jæ/ و تکواژ جمع/-æl/  ابتدا فرایند درج همخوان میانجی /j/ و سپس طی فرایند ناهمگونی و تحت محدودیت OCP، حذف صورت می گیرد. فرایند درج جهت جلوگیری از التقای واکه های ستاک اسمی و تکواژ جمع ساز /-æl/کاربرد می یابد و در زنجیره یا بافت آوایی، به عنوان مثال در مرز ستاک های اسمی مختوم به واکه /ɑ:/ و واکه تکواژ جمع، مورد استفاده قرار می گیرد که فرایند حذف قابل اعمال نیست. در این بررسی بر اساس مشخصه مشترک آوایی واکه ها با غلت /j/، همخوان میانجی زیر بنایی /j/ در نظر گرفته شده است که در نتیجه همگونی با واکه ستاک های مختوم به /u:/به غلت لبی /w/ تبدیل می شود و در دو مورد بر اثر همگونی ناقص با همخوان خیشومی ستاک به /-ɟ/ و در دو مورد دیگر تحت فرایند همگونی کامل با همخوان خیشومی ستاک به /n/ بدل می شود. همگونی دیگری در نتیجه هم جواری واکه پایانی ستاک های اسمی مختوم به /æ/ با همخوان میانجی /j/ صورت می گیرد که واکه پایانی ستاک اسمی به واکه /ɪ/تبدیل می شود. 

یافته های پژوهش نشان داد که محدودیت های عدم التقاء واکه ها HIATUS، ضرورت درج آغازه (ONSET)، عدم حذف واکه تکواژ تک هجایی NUC بالاترین رتبه ها را در تحلیل واژ-واج شناختی تکواژ جمع در اسامی گویش لری ممسنی دارند و تخطی از آنها مهلک بوده و منجر به تولید گزینه غیربهینه در گویش موردبررسی می شود.