بازخوانی دو سفرنامه دوره قاجاردر پرتو نظریه زبان شناسی نقش گرای هلیدی در سطح فرانقش اندیشگانی

زبان شناسی نقش گرای نظام مند هلیدی یکی از رویکردهای معناشناختی در تفسیر و تحلیل متون ادبی است که در مقابل زبان شناسی ساخت گرا قرار دارد. در این رویکرد، بر نقش های اجتماعی و بافتی زبان تاکید می شود. این رویکرد نظام های معنایی زبان را در قالب سه ساحت فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی بازنمایی می کند و سطوح معنایی متن را می کاود. در پژوهش حاضر، قابلیت تطبیق این نظریه را در سطح فرانقش اندیشگانی برای بازخوانی سبکی متن دو سفرنامه دوره قاجار بررسی کرده ایم و به تفاوت نقش های زبان در دو سبک زنانه و مردانه از طریق نحوه بازنمایی آنها در فرآیندهای فعل پرداخته ایم. پرسش اصلی این پژوهش چگونگی بازنمایی تجربیات و مشاهدات دو نویسنده در طول سفر از طریق ساختار گذرایی شکل گرفته در فرآیندهایی است که جهان تجربی دو سفرنامه را به تصویر کشیده است. با گزینش بخش های مشابه در هریک از سفرنامه ها، به بررسی دویست نمونه فرآیند در هریک پرداختیم. پس از مشخص کردن نوع هریک از فرآیندها و آمارگیری، درصد فراوانی کاربرد هریک از فرآیندهای شش گانه (مادی، ذهنی، رابطه ای، کلامی، رفتاری، و وجودی) را در فرانقش اندیشگانی مقایسه کردیم. نتایج، حاکی از این است که بسامد بیشتر فرآیند ذهنی در سفرنامه بانوی قاجار، و بسامد بیشتر فرآیند رابطه ای در سفرنامه مرد ناشناس، به ترتیب، نشان دهنده توجه بیشتر بانوی قاجار به جهان درون، و اهمیت بیشتر کشف روابط حاکم در جهان پیرامون و ارزش گذاری این روابط در ذهن و زبان نویسنده مرد است. در بررسی میزان کاربرد افزوده های حاشیه ای در دو سفرنامه، روشن شد که سکینه سلطان 27 درصد بیشتر از مرد ناشناس، این افزوده ها را در متن به کار برده است که توجه بیشتر او را به ثبت جزییات در طول سفر نشان می دهد. از نظر کاربرد انواع افزوده های حاشیه ای، افزوده مکان و همراهی در سفرنامه نویسنده مرد و افزوده های درجه، کیفیت و قصد و علت در سفرنامه نویسنده زن بسامد بیشتری دارد. این موضوع تفاوت سبک را در دو نوشتار با توجه به نوع شکل گیری و تصویر تجربیات جهان بیرون در ذهن و نحوه بازنمایی آن در زبان دو نویسنده نشان می دهد. از نظر ساخت گذرایی در این دو سفرنامه، هرجا نویسندگان درحال زمینه چینی برای بیان مطلب اصلی هستند، جملات از گذرایی کمتری برخوردار است و هرجا رویداد و کلام مهمی مطرح شده است، میزان گذرایی جملات نیز بیشتر بوده است؛ به این معنا که فرآیندهای فعلی در پیش زمینه کلام، دارای تعداد مشارکان بیشتر، ارادی، مثبت، دارای وجه واقعی، با عاملیت بالا و نمود غایی است و فردیت مفعول و میزان تاثیرپذیری مفعول هم نسبت به جملات در پس زمینه کلام بیشتر است.