ساز و کار در آمیختن دو عنصر فرمالیستی آشنایی زدایی و برجسته سازی در دو داستان غنایی شاهنامه (زال و رودابه، بیژن و منیژه)

تاکید نظری فرمالیست ها بر ادبیت و تمهیدات ادبی به کاررفته در متن، اگرچه نافی اهمیت محتوا نیست، نشان دهنده نقاط محوری ای است که به واسطه آن ها متن ادبی از آثار دیگر جدا می شود. مقاله حاضر می کوشد به بررسی کاربردهای دو آرایه اصلی فرمالیستی در دو داستان شاهنامه فردوسی بپردازد. انتساب شاهنامه به ژانر «حماسی» هیچ گاه محل تردید نبوده، اما این بدان معنا نیست که متنی با چنین وسعت که واجد ویژگی های محتوایی گوناگونی است، عاری از مضامین غنایی باشد. در میان این داستان ها تمرکز این جستار بر «زال و رودابه» و «بیژن و منیژه» است. هدف کشف و سپس تلفیق دو عنصر فرمالیستی مهم «آشنایی زدایی» و «برجسته سازی» در آن هاست. مراد فرمالیست ها از اولی ایجاد تغییری اساسی در روند خودکار و متعارف زبان است و در دومی ایجاد وقفه ای شوک آور. با وجود اینکه استفاده از آرایه های فرمالیستی هم به شکل بدیع سنتی و هم در قالب تمهیداتی که بعدها مورد توجه نظریه پردازان واقع شد، در سراسر شاهنامه دیده می شود، در داستان های غنایی مذکور بسامد استفاده از آن ها بالاتر است. نتایج بحث نشان می دهد استفاده از چنین تمهیداتی قدرت جذابیت و ادبیت متن را در جهت جنبه های غنایی بسیار بالا می برد. درآمیختن هر دو شگرد در روایات مذکور بیانگر نگاه هوشمندانه فردوسی به این مساله و ظرفیت های آن بوده است. استفاده از واژگان نامانوس، استفاده از الف اطلاق در پایان مصراع ها، اغراق، آشنایی زدایی مفهومی و واژگانی و برجسته سازی روایی، مهم ترین مصداق های فرمالیستی به کارگرفته شده در این دو منظومه اند. همچنین، هرچند بار غنایی این دو داستان غالب بوده، به دلیل حضور آن ها در بستر اثری حماسی، برخی واژگان و صناعات حماسی نیز با روایت آن درآمیخته که به واسطه تقویت آشنایی زدایی و برجسته سازی در آنها، تفاوتی میان آن ها با سایر داستان های شاهنامه ایجاد می کند.