ویژگی های فنی لعاب های آبی و سفید صفوی: مطالعات آزمایشگاهی بر روی نمونه های مکشوفه از گنبدخانه مسجد جامع سلطان حسن تبریز

مجموعه عمارت نصریه  (ساخته 882 ه.ق)  که به نام های مسجد جامع سلطان حسن و مسجد و مدرسه حسن پادشاه نیز معروف است، به همراه اکثر بناهای تاریخی تبریز در زلزله 1194 هجری قمری تخریب شدند. در گمانه زنی های سال 1385 در این مجموعه دو قطعه چینی آبی و سفید طی خاکبرداری گنبد خانه مسجد جامع سلطان حسن کشف شد. از آنجا که شهر تبریز به لحاظ موقعیت جغرافیایی یک مرکز تجاری مهم در مسیر راه ابریشم شناخته شده و نقش مهمی در گسترش ارتباطات با آسیای شرق دور و خصوصا چین داشته، به همین دلیل یکی از کالاهای مورد تقاضای چین در ایران و تبریز چینی های آبی و سفید بوده است. لذا اصالت و منشاء دو قطعه سفال مکشوفه از نظر دوره تاریخی و محل ساخت آنها سوالات اصلی این تحقیق هستند. برای پاسخ به این سوالات از روش های آزمایشگاهی سالیابی ترمولومینسانس (TLD)، میکروسکوپ الکترونی (FE-SEM/EDS) و پتروگرافی استفاده شد. علاوه بر این نقوش و نشانه های روی این سفال ها با نمونه های مشابه و شاهد مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتند. نتایج بدست آمده از این مطالعات نشان می دهد سفالینه های مورد مطالعه مربوط به اواخر دوره صفوی (1058-1050 هجری شمسی) هستند. طبق نتایج پتروگرافی و تجزیه عنصری این دو نمونه چینی با معدن خاک رس زنوز واقع در شمال غرب تبریز نشان می دهد احتمال استفاده از خاک این منطقه برای ساخت این سفالینه ها را زیاد است. همچنین لعاب این سفال ها از نوع زیر رنگی و قلیایی بوده و عناصر سازنده رنگدانه ی آبی آنها کبالت و آهن و رنگ آبی روشن یا خاکستری در آنها از عناصر کروم، کبالت و آهن تشکیل شده است. بر اساس درصد بالای آهن در این رنگدانه ها همچنین درصد کم آلومینیم در آنها می توان نتیجه گرفت که برخلاف سفال های ساخته شده در چین که جوهر رنگ آبی آنها آلومینات کبالت است جوهر آبی در این نمونه ها از نوع سیلیکات کبالت می باشد. شکل و فرم نشان پشت یکی از این سفالینه ها از نوع «نشان های ویژه» است که سفالگران دوره ی صفوی روی تولیدات کارگاه خود نقش می زدند. نقوش روی یکی از سفال ها (دارای نشان) از نوع گیاهی، حیوانی و هندسی و با ظرافت بیشتر به رنگ آبی تیره و خاکستری است، در حالیکه نقش قطعه سفال دوم از نوع انسانی (روایتی) با رنگ آبی تیره و روشن است. در مجموع می توان گفت این سفالینه ها در دوره صفوی هستند که به احتمال زیاد در تبریز ساخته شده اند.