حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، در بوته اعتبارسنجی

آموزه «معرفت نفس»، یکی از مهم ترین اجزاء «نظام معرفتی و تربیتی اسلام» است؛ همان آموزه ای که در «گزاره های نقلی»، از آن با عنوان «فریضه هر مرد و زن مسلمان»، «مصداق علم نافع و برتر»، «برترین معرفت»، «رمز سعادت و نیکبختی» و «امری ملازم با معرفت رب» یاد شده و مورد توجه بسیاری از دین پژوهان از جمله «حکیمان و عارفان» قرار گرفته است. اما باید دانست که این آموزه، در معرض مناقشات مختلفی از جمله مناقشه در سند مهم ترین پشتوانه روایی آن، یعنی حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» نیز قرار دارد. فلذا می توان گفت که تلاش برای اثبات حجیت حدیث مذکور، امری ضروری است. برخی از محققان، با تاکید بر ارسال این حدیث، اساسا آن را معتبر ندانسته و برخی دیگر، در عین اذعان به مرسل بودن حدیث مذکور، صرفا با تکیه بر مواردی هم چون «تایید آیات قرآن»، «تواتر معنوی» یا قاعده «ضم احادیث ضعاف»، در پی اثبات اعتبار آن بوده اند. حال آن که می توان با اتکاء به اطمینان ناشی از «تراکم ظنون» و با تجمیع مجموعه ای از «قراین سندی و محتوایی»، مانند: «اعتبار منبع»، «حضور در مجموعه معتبر صد کلمه»، «علو لفظ و معنا»، «تواتر معنوی یا اجمالی»، «شهرت روایی»، «مقبولیت در نزد بزرگان» و «برخورداری از مویدات قرآنی، برهانی و وجدانی»، به اثبات اعتبار این حدیث پرداخته و زمینه تثبیت یکی از مهم ترین معارف عرفانی و پی ریزی روشمند «نظام تربیتی اسلام» بر اساس آن را فراهم آورد.