مطالعه ویژگی های رویشگاهی گونه کورگ (Capparis spinosa) در اکوسیستم های مرتعی دشت سیستان

بخش وسیعی از سطح ایران را مناطق خشک و نیمه خشک با آسیب پذیری بالا به خود اختصاص داده است. گونه های گیاهی بومی سازگار و مقاوم با شرایط محیطی سخت این مناطق، اهمیت ویژه ای در پایداری این اکوسیستم و همچنین تغذیه دام ها و تامین نیازهای دارویی جوامع محلی دارند. با آگاهی و شناخت علمی و عملی پیرامون ویژگی های بوم شناختی گیاهان هر منطقه، نه تنها می توان از عامل های مخرب و سیر قهقرایی آن جلوگیری نمود، بلکه با اتخاذ تصمیم گیری معقول، می توان در نگهداری، احیاء و توسعه آن قدم برداشت. رشد گیاه در رویشگاه های طبیعی حاصل کارکرد عوامل مختلف زیستی ازجمله اقلیم، خاک و توپوگرافی می باشد. بنابراین شناسایی این عوامل به عنوان نیازهای رویشگاهی گیاهان اولین قدم در حفاظت و احیای آنها محسوب می شود. هدف از این تحقیق بررسی برخی از ویژگی های رویشگاهی گونه کورگ به عنوان گیاهی دارویی و موثر در جلوگیری از فرسایش بادی در سیستان می باشد.

ابتدا مناطق پراکنش گونه Capparis spinosa در منطقه سیستان با کمک تجارب کارشناسان مراکز تحقیقات کشاورزی و اداره منابع طبیعی و بازدیدهای صحرایی تعیین گردید. سپس سه رویشگاه معرف برای این گونه انتخاب شد. جهت بررسی تغییرات حیاتی گیاه در سه رویشگاه زهک، هیرمند و هامون، مشاهدات مراحل مختلف فنولوژی در دوره فعالیت گیاه با بازدیدهای مرتب از نقاط مشخص در سال رویشی 1398 صورت پذیرفت. اندازه گیری پوشش گیاهی، در هر رویشگاه به روش تصادفی- سیستماتیک انجام شد. چهار ترانسکت 200 متری با فاصله 100 متر از یکدیگر مستقر و روی هر ترانسکت ده پلات 2×2 مترمربعی در نظر گرفته شد. در داخل پلاتها، سطح پوشش، تراکم، فراوانی، درصد لاشبرگ، سنگ و سنگریزه و خاک لخت برآورد گردید. همچنین از هر رویشگاه 4 نمونه خاک (از پلات اول و آخر هر ترانسکت) بصورت ترکیبی جهت اندازه گیری برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی برداشت گردید. صفات مورفولوژیک (تعداد میوه، وزن تر میوه، وزن خشک میوه، تعداد و طول جست، ارتفاع بوته، طول برگ، عرض برگ و عمق ریشه دوانی) در هر رویشگاه بصورت تصادفی از 4 پایه گیاهی اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از آنالیز واریانس یک طرفه (ANOVA) در نرم افزار SPSS Statistics 26.0 و تجزیه مولفه های اصلی (PCA) با استفاده از نرم افزار past4.0 صورت گرفت.

نتایج دوره رویشی گیاه کورگ نشان داد، ظهور اولین برگ در اوایل اسفند و پایان دوره رویش آذرماه می‎باشد و گیاه در سال دو دوره گلدهی (خرداد و مهرماه) و بذردهی (تیر و آبان ماه) دارد. از نظر خصوصیات کمی پوشش گیاهی و صفات مورفولوژیک اختلاف معنی داری بین رویشگاه ها وجود داشت و رویشگاه هیرمند از درصد پوشش، فراوانی، تراکم، درصد لاشبرگ، تعداد میوه در پایه، تعداد و طول جست و از عمق ریشه دوانی بیشتری نسبت به دو رویشگاه دیگر برخوردار بود. همچنین این گونه همراه با گونه هایی چون زرتاغ (‏Haloxylon persicum‏)،  گز (‏Tamarix ‎aphylla‏)، خارخسک (‏Tribulus terrestris‏)، خارشتر ‏‏(‏Alhaji camelerom‏)، علف شور(‏Salsola rigida‏)، سیاه ‏شور(‏Suaeda fruticosa‏)، پنجه مرغی (‏Cynodon ‎dactylon‏)، اسپند (‏Peganum harmala‏)، علف شور ‏‏(‏Salsola Kali‏)، سبط (‏Stipagrostis plumosa‏)، هندوانه ‏ابوجهل (‏Citrullus colocynthis‏) و اشنان (‏Seidletzia ‎rosmarinus‏) میروید.‏ نتایج نشان داد خاک رویشگاه هیرمند، اسیدی تر (9/7) و میزان آهک (7/8 درصد)، شن (7/86 درصد)، سیلت (9/8 درصد)، کربن آلی (6/0 درصد) و ماده آلی (8/0 درصد) آن از سایر رویشگاه ها بیشتر بود. با استفاده از روش تجزیه مولفه های اصلی (PCA) مشخص شد مهمترین عوامل موثر در پراکنش این گونه در رویشگاه های مورد مطالعه بافت خاک و ارتفاع می باشد. از نظر بافت خاک و ارتفاع سه رویشگاه تفاوت چندانی نداشتند.

بررسی مراحل مختلف فنولوژی در دوره فعالیت گیاه ‏ ‏Capparis spinosa همزمانی رویش این گیاه با بادهای 120 روزه سیستان (وزش بادهای 120 روزه در سیستان از اوایل خرداد ماه شروع می شود و تا پایان شهریور ماه ادامه دارد) را نشان داد، بنابراین می توان با کشت این گونه در مناطق برداشت رسوبات بادی از این پدیده مخرب محیط زیستی جلوگیری به عمل آورد. علاوه بر آن، این گیاه دارای اهمیت دارویی، عمق ریشه دوانی بالا و دوره رویش طولانی است که بر اهمیت کشت گونه در منطقه افزوده است. از آنجاییکه سه رویشگاه مورد مطالعه در وضعیت فقیر قرار دارند، احیاء مناطق با کشت این گونه خصوصا در رویشگاه هیرمند که از ‏شرایط مساعدتری از نظر ویژگی های خاک و میکرو اقلیم برخوردار ‏است، توصیه می شود.