ارتقاء مدیریت منابع طبیعی با تاکید بر حکمروایی خوب

امروزه در خصوص مدیریت هرچه بهتر منابع طبیعی، موضوع حکمروایی خوب بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در حکمروایی خوب تلاش بر این است تا توانایی سیستم مدیریت منابع طبیعی ارتقاء یابد. به عبارت دیگر، از طریق حکمروایی خوب می توان بر مولفه های اجتماعی- اقتصادی منطقه و نهایتا بهبود زیستگاه های طبیعی اثرگذار بود. ارزیابی حکمروایی خوب به ارزیابی و تلاش در جهت بهبود عوامل مختلفی همچون ارزش ها، اعتقادات و منافع گروداران در اداره هر منطقه منجر می شود. نکته دیگری که بایستی به آن توجه کرد، وضعیت نابسامان منابع طبیعی است که مورد بهره کشی و بهره برداری بیش از حد قرار گرفته است. از این رو، یکی از راه های علاج‏بخشی مدیریت و سامان دادن به مراتع، استفاده از توان گروداران و به‏ویژه بهره برداران محلی به کمک حکمروایی خوب است.

در این پژوهش، ابعاد حکمروایی خوب در منطقه بساروج مبنای تحقیق قرار گرفته است. حوضه آبخیز بساروج در بخش احمدآباد شهرستان مشهد استان خراسان رضوی واقع شده است. مراتع این منطقه به علت مجموعه‏ای از تعارضات و درگیری‏ها میان گروداران مختلف، دچار آسیب جدی شده است. از همین رو، جهت بررسی وضعیت حکمروایی منطقه و مقایسه آن با حکمروایی خوب، داده‏ها به کمک روش های میدانی-توصیفی-تحلیلی جمع آوری و تحلیل شد. در همین راستا، برای ارزیابی حکمروایی، پرسشنامه ای تهیه شد (شامل 8 معیار برای ارزیابی حکمروایی) و در اختیار گروداران محلی و مدیران منابع طبیعی مرتبط در منطقه قرار گرفت. لازم به ذکر است، منطقه بساروج شامل چهار روستای بساروج، آقنج، قلعه نو و سیاسر می باشد که دارای منابع مشترک هستند. به کمک روش گلوله برفی تمامی گروداران محلی از  چهار روستا شناسایی شدند. پرسشنامه دو بعدی برای تحلیل گروداران و تحلیل حکمروایی تهیه شد و در اختیار مخاطبان قرار گرفت. پرسشنامه مذکور همچنین با کمک کارشناسان خبره اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان رضوی و شهرستان مشهد که نسبت به منطقه اشراف داشتند، تکمیل شد. داده های بدست آمده از پرسشنامه ها با استفاده از نرم افزار Excel، SPSS و Origin مورد ارزیابی قرار گرفت. لازم به ذکر است، برای تحلیل های آماری از از نرم افزار Excel، SPSS و برای استخراج تفاوت دیدگاه های کارشناسان و بهره برداران از نرم افزار Origin استفاده شده است.

نتایج پژوهش نشان داد، مرتعداران روستای آقنج، نسبت به سایر روستاها، دارای درجه کنشگری بالاتری می باشند. مرتعداران روستای آقنج در معیارهای هشتگانه علاقه، نفوذ، فوریت، منافع، همکاری اثرپذیری و اثرگذاری، دارای درجه کنشگری بیشتری هستند. همچنین نتایج نشان می‏دهد که بین دیدگاه مسیولان و بهره‏برداران در تحقق معیارهای حکمروایی خوب تفاوت اساسی وجود دارد. علاوه بر این، نتایج نشان می دهد در تحلیل وضعیت درجه کنشگری، کارشناسان اداره کل منابع طبیعی استان خراسان رضوی و شهرستان مشهد، معیار همکاری نسبت به سایر معیارها، قوی‏تر و معیار فوریت کمتر مورد توجه بوده است. نکته قابل توجه آن است که گروداران کلیدی می توانند به عنوان تسهیل کننده برای ترویج حکمروایی خوب در منطقه عمل کنند. در میان گروداران از اداره منابع طبیعی، فردی با کد Mn و در میان مرتعداران افرادی با کدهی MZA، RKHA، GHaGHA، AGHA دارای بالاترین سطح کنشگری شناخته شدند. چنین افرادی به علت دارا بودن معیارهای علاقه، اثرپذیری و اثرگذاری، قادرند زیرگروه های بهتری پیرامون فعالیت های مشارکتی و حکمروایی خوب ایجاد کنند. مقایسه وضعیت حکمروایی منطقه با حکمروایی خوب نشان داد معیار ظرفیت برد دارای 4/75 درصد و معیار ظرفیت سازی کنشگران با 3/31 درصد به ترتیب بیشترین و کمترین میزان مشابهت را با حکمروایی خوب دارا هستند.

 به طور کل وضعیت حکمروایی در منطقه مورد مطالعه، 23/53 درصد با حکمروایی خوب مشابهت دارد. در حقیقت، سطح پایین مشارکت گروداران در مدیریت منابع طبیعی عامل کلیدی حکمروایی ضعیف در منطقه است. به عبارت دیگر، بهبود وضعیت اکوسیستم های طبیعی در صورتی که تلاش همه جانبه برای حکمروایی خوب صرفا به صورت برون زا اعمال شود و بسترهای ایدیولوژیک، فرهنگی و زیرساختی لازم برای مشارکت فراهم نشود، حصول نتایج موفقیت آمیز در حوزه مدیریت منابع طبیعی دشوار است. پیشنهاد می شود، جهت بهبود سطح معیارهای حکمروایی خوب در منطقه، نهادهای مدیریت منابع طبیعی استان و شهرستان بیشتر بر معیارهای حکمروایی خوب به صورت درون زا و از درون سیستم و با تمرکز بر گروداران کلیدی تمرکز نمایند.