دلیل آفرینی های هنری در شعر خاقانی شروانی

دلیل آفرینی در شعر به سبب ویژگی های تخیل کلام، تاثیرگذاری و افزایش بعد اقناعی، اهمیت بسیار دارد. ازسویی، خاقانی از سخنورانی است که با آگاهی از ظرفیت های این بیان هنری، توجه ویژه ای به انواع آن نموده؛ لذا بهره گیری وی از آرایه های دلیل آفرین مذهب کلامی، مذهب فقهی و حسن تعلیل، بسامد بالایی دارد. به علاوه، دیگر دلیل آوری های هنری با زیرساختی بلاغی، در سخن وی نمود بسیار یافته که این مقاله به تحلیل آن ها می پردازد. فراوانی آرایه های مذکور تا حدی است که باید دلیل آفرینی را از عناصر سبک ساز خاقانی برشمرد و او را «شاعر دلیل آفرین» نامید. در این پژوهش کوشیده ایم، به این سوال اصلی پاسخ دهیم که فراوانی بالای دلیل آفرینی در شعر خاقانی چه دلایلی دارد؟بدین منظور، با مطالعه دقیق دیوان خاقانی و استخراج انواع دلیل آفرینی ، دسته بندی آن ها و تدبر در احوال و زندگی وی به تحلیل موضوع پرداخته شد.نتیجه بررسی ها آشکار نمود که مهم ترین اسباب فراوانی دلیل آفرینی وی، سه نکته است: نخست، وی به سبب آشنایی با دانش زمانه و برخورداری از ذهن علمی، برای همه سخنانش، دلیل هنری می آورد تا جنبه های القایی سخن را افزایش دهد. دوم، در مفاهیم اندرزی و زاهدانه ای که تکیه بر عزلت و ترک دنیا دارند نیز با ذکر دلیل، سخن می گوید تا تاثیر بیشتری بر مخاطب بگذارد. سوم، او خویشتن ستاست و مدح خویش و قدح دیگری برای مخاطب شعرش، تنها در ساختار دلیل آفرینی هنری، قابل توجیه است.