عدالت اقتصادی

حسن عدالت به جهت فطری بودن آن، همیشه مورد توجه مردم و مکاتب بوده است. اسلام در جایگاه دین کامل و خاتم، این آموزه را در همه ابعاد زندگی بشری مورد تاکید فراوان قرار داده است. در قرن های اخیر بین اندیشه وران نیز درباره مفهوم و مصداق عدالت، بحث های فراوانی درگرفت. این بحث ها به دو گرایش اساسی انجامید: یک گرایش براساس قرارداد اجتماعی شکل گرفت و گرایش دیگر بر پایه حقوق طبیعی سامان یافت.
مفهوم عدالت، هم در آموزه های اسلامی و نیز در گرایش های اندیشه وران دیگر، با مفهوم واژه حق گره خورده، و عدالت، به رعایت حقوق معنا شده است؛ بنابراین، رفتار و روابط عادلانه در حوزه علوم اجتماعی، رفتار و روابطی است که براساس حق باشد. عدالت اقتصادی، به معنای مراعات حقوق اقتصادی در حوزه رفتارها و روابط اقتصادی است. این امر به صورت هدف اقتصادی، هنگامی به طور کامل محقق می شود که هر یک از افراد جامعه، به حق خود از ثروت و درآمدهای جامعه دست یابند. دیدگاه های متفاوت براساس مبانی گوناگون، معانی متعددی برای حق ارائه داده اند. برخی از آن ها تصریح کرده اند که حق به معنای نفع و امتیاز است و غالب آن ها حق را به گونه ای تعریف کرده اند که متضمن معنای نفع و امتیاز است؛ یعنی به دلالت التزامی، بر معنای نفع و امتیاز دلالت دارد.
از طرف دیگر، حق و تکلیف هم زاد یک دیگر هستند. هر کجا از حقی برای افراد بشر سخن گفته می شود، در مقابل آن، تکلیفی نیز برای آن ها وجود دارد.
از دیدگاه اسلام، منشا حق برای انسان ها دو امر است: کار و نیاز. تمام نعمت های جهان برای انسان آفریده شده. به عبارت دیگر، علت غایی آفرینش نعمت های جهان بهره مندی انسان از آن ها است. همه انسان ها از نعمت های جهان بالقوه حق دارند. براساس میزان کار و تلاش، این حق بالفعل می شود. همچنین انسان هایی که نیازمند هستند ولی توان کار ندارند، نیازشان حق آن ها را درباره نعمت ها بالفعل می کند و بر حکومت و ثروتمندان لازم است، نیاز آن ها را در حد متعارف برطرف کنند.
مفهوم واژه عدالت، با مفهوم واژه تساوی فرق دارد؛ اما مساله بسیار مهم آن است که همه انسان ها در بهره مندی از نعمت های الاهی باید دارای شرایط مساوی باشند و هر گاه افرادی در بهره مندی از امکانات طبیعی خدادادی جامعه، از فرصت هایی استفاده کنند که دیگران از آن ها محروم باشند، ستم بزرگی خواهد بود. گرچه بعد از تقسیم فرصت ها به نحو مساوی، اگر گروهی به دلیل استعداد و تلاش زیادتر، از نعمت ها بیشتر بهره مند شود، این امر خلاف عدالت نیست.