تحلیل گرایش بهره برداران نسبت به فردی سازی مراتع (مطالعه موردی: مراتع شمال غربی استان گلستان)

بهره برداری و چرای دام از مراتع مهم ترین فعالیت انسانی است که انتخاب آن به عوامل مختلفی بستگی دارد. اهمیت نحوه مدیریت سامان های عرفی مراتع در چند دهه اخیر آن را به یکی از چالش های مدیریتی مراتع در کشور تبدیل کرده است. مراتع جهت تداوم و پایداری نیاز به مدیریت اصولی و برنامه ریزی نسبت به منابع موجود (آب، خاک و گیاه) و دام ها دارند، برنامه ریزی جهت بررسی وضعیت حال و تصمیم گیری برای آن حایز اهمیت می باشد..از این رو، اهمیت انتخاب نوع بهره برداری در مدیریت پایدار دام و مرتع، آن را به عنوان یکی از حیاتی ترین موضوعات در زمینه حفاظت، احیاء، اصلاح، بهره برداری اصولی و توسعه مراتع تبدیل نموده است. در همین راستا تحقیق حاضر به بررسی گرایش بهره برداران به فردی سازی مراتع در بین بهره برداران شهرستان گمیشان در شمال غربی استان گلستان پرداخته است.

تحقیق حاضر از لحاظ گردآوری داده ها، میدانی، و از لحاظ کنترل متغیرها، توصیفی و از لحاظ راهبرد اجرا، پیمایشی می باشد. جامعه آماری تحقیق را 200 نفر از بهره برداران مرتعی از سه سامان عرفی در شهرستان گمیشان استان گلستان تشکیل داده اند. به طوری که 127 نفر از آن ها بر اساس جدول کرجسی مورگان به عنوان حجم نمونه انتخاب شد. نمونه گیری به صورت تصادفی طبقه بندی شده انجام شد. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه  بود که با توجه به هدف تحقیق و بر اساس پیشینه پژوهش و همچنین مصاحبه با کارشناسان و بهره برداران خبره مبتنی بر روش گروه متمرکز به صورت نظام یافته و استخراج مجموعه ای از مولفه ها مرتبط با موضوع به صورت زوجی تدوین گردید. برای تعیین گرایش بهره برداران فردی سازی (تنسیق) مرتع از 44 گویه در قالب 7 مولفه اقتصادی، اجتماعی، آب و خاک، احیاء و حفاظت، دام و دامداری، رفاهی و مدیریتی، بهره گرفته شد. روایی پرسشنامه از سوی پانلی از کارشناسان و بهره برداران خبره مورد تایید قرار گرفت. برای اطمینان از پایایی آن به محاسبه ضریب آلفای کرونباخ اقدام شد که مقدار آن به طور متوسط 805/0 به دست آمد که مبین پایایی قابل قبول پرسشنامه است. محاسبات آماری در این تحقیق با استفاده از نرم افزار SPSS25 در دو بخش توصیفی و استنباطی صورت گرفت.

نتایج به دست آمده از تحقیق نشان داد، بهره برداران تمایل بیشتری با مقدار عددی 76/2 به فردی سازی مراتع داشتند. نتایج حاکی از آن بود که فردی سازی مراتع در «ایجاد سرمایه گذاری در دام و مرتع» و «بهبود درآمد حاصل از دامداری» در بعد اقتصادی، «کاهش تخلفات و جرایم در مرتع» در بعد اجتماعی، «استفاده بهینه از آب های سطحی در مرتع» و «جلوگیری از فرسایش خاک و از بین رفتن خاک سطحی» در بعد آب و خاک، «جلوگیری از  ورود دامداران غیربومی به مرتع» و «احیای اراضی مرتعی از طریق بوته کاری و روش های تلفیق» در بعد احیاء و حفاظت مرتع، «رعایت سیستم چرایی در مرتع» و «ایجاد فضای مناسب جهت تامین شرب دام» در بعد دام و دامداری، «توسعه بهتر پنل های انرژی خورشیدی در مرتع» و «دسترسی به امکانات مناسب برای زندگی خانواده» در بعد رفاهی، و همچنین «بهبود در خلاقیت و نوآوری در مدیریت مرتع» و «حمایت سازمانی و دسترسی به خدمات دولتی » در بعد مدیریتی، به دلیل کمتر بودن مقدار میانگین از عدد سه (حد وسط) نسبت به بهره برداری مشاع بیشترین تاثیر مثبت را داشته است. ضمن این که ابعاد «مدیریتی» و «دام و دامداری» در فردی سازی مراتع و بعد «اجتماعی» در بهره برداری مشاع، بیشترین اهمیت را دارا بودند. همچنین نتایج به دست آمده از آزمون t تک نمونه ای نشان داد، گرایش بهره برداران در انتخاب نوع بهره برداری در سطح اعتماد 99 درصد در کلیه ابعاد به جزء بعد «آب و خاک» تاثیر معنی داری داشته است.

با توجه به این که مدیریت پایدار مراتع با چالش های جدی تخریب مواجه است، لذا انتخاب نوع بهره برداری در جهت مدیریت هر چه بهتر مراتع از مهم ترین اولویت ها است. همان طور که نتایج نشان داد گرایش بهره برداران در منطقه مورد مطالعه به سمت فردی سازی مراتع بوده است؛ لذا می توان ضمن تغییر در تصورات سنتی دامداران نسبت به بهره برداری مشاع، زمینه توانمندی آن ها را به ویژه در بخش اقتصادی و همچنین استفاده چندمنظوره از مراتع از طریق تنسیق مراتع فراهم نمود. از طرفی، نتایج تحقیق نشان دهنده این موضوع است که در بهره برداری مشاع، اعتماد، مسیولیت پذیری، همدلی و مشارکت، سرمایه اجتماعی و همبستگی اجتماعی، بیشتر از بهره برداری فردی از مراتع است. از این رو در بهره برداری مشاع، می توان با برنامه ریزی و قطعه بندی شفاهی مراتع(بر اساس نظر بهره برداران در  نتایج تحقیق) ، ضمن رعایت دقیق زمان ورود و خروج دام به مرتع و جلوگیری از دام مازاد به آن، گامی موثر در جهت مدیریت پایدار مراتع برداشت.