مقایسه ویژگیهای زبان مجالس سبعه مولانا (سده هفتم هجری) و مجالس عتیقی تبریزی (سده ‎های هفتم و هشتم هجری)

در تاریخ ادب فارسی، رشته ای از نوشتارها با نام عمومی مجالس شناخته میشوند. این نوشته ها حاصل نشستها و حلقه های وعظ صوفیان و متشرعان بوده است. وعظ و تذکیر صوفیان و متشرعان اهل منبر اصطلاحا «مجلس گویی» و آثار مکتوبی که از این راه خواه به دست خود واعظان و خواه به دست برخی مریدان پدید آمده است «مجالس» و چنین سنت نوشتاری «مجلس نویسی» نامیده میشود. این تحقیق علاوه بر معرفی این آثار و گویندگان آن، به مقایسه زبان گفتاری مجالس سبعه مولانا (سده هفتم هجری) و مجالس عتیقی تبریزی (سده های هفتم و هشتم هجری) میپردازد.

این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه تحلیلی توصیفی انجام شده است.

درواقع مجالس سبعه مولانا تا حدی طنین پیش آهنگ مثنوی است. زمان تالیف مجالس سبعه دقیقا معلوم نیست، اما ظاهرا از طرف سلطان ولد یا حسام الدین چلبی در اثنای وعظ تحریر یافته، بعدها با رعایت صورت اصلی بازخوانی شده، مطالبی به آن افزوده شده و شاید از نظر شخص مولانا نیز گذشته و احتمالا خود او نیز تصحیحات و اضافاتی بر آن داشته است. مجالس به خط تعلیق خوب و قلم ریز و فاصل میان مجالس به خط نسخ درشت کتابت شده است. نسخه عکسی مجالس تقریبا 16 صفحه است و غیر از صفحه اول که 32 سطر و صفحه آخر که 20 سطر دارد، همه صفحات دارای 41 سطر است. سخنان و لطایف و اشارات عتیقی در 67 قسمت نوشته شده است؛ اما ظاهرا تعداد مجالس باید کمتر از این باشد؛ چه تاریخ برخی مجالس در یک روز است. مجالسی که تاریخ ایراد آنها یکسان است، جدا از هم نیست؛ بنابراین تعداد مجالس، نه 67 بلکه22 عدد است.

هر هفت مجلس مجالس سبعه با خطبه ای عربی آغاز شده است و تقریبا همه عبارات ابتدای هر مجلس مسجع است. مجالس سبعه سرشار است از تشبیهات و تمثیلاتی که با زبان شیرین مولانا بیان شده است. مجالس عتیقی مملوست از ایماژها و صورخیال شگفت‌آور. عتیقی به سبک ادبا سخن میگوید و ازجمله هنرمندانی است که با توجه به نبوغ خود تصاویر بکر و دست اولی بیان کرده است.