مطالعه ای در سیر تحول ساختار دیباچه های مرقع عصر صفوی

هم زمان با ظهور مرقع به عنوان شکل جدیدی از کتاب آرایی، ایده افزودن دیباچه به ابتدای آن با تاسی از آثار ادبی و تاریخی نیز شکل گرفت. به مرور زمان و تحت تاثیر عوامل متعدد، ساختار دیباچه ها به تدریج پیچیده تر گردید و مولفه های ساختاری جدیدی به آن ها افزوده شد. هدف پژوهش حاضر تعیین سیر تطور مولفه های ساختاری دیباچه های مرقع عصر صفوی است. در حقیقت مساله اصلی پژوهش حاضر این است که به مرور زمان، ساختار دیباچه های مرقع دوره صفوی چه تغییری کرده و ماهیت و میزان این تغییرات چگونه است؟ برای پاسخ به سوال اصلی و رسیدن به هدف پژوهش، از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده و برای تبیین هرچه بهتر، از تطبیق و تحلیل محتوا نیز بهره گرفته شد. شیوه گردآوری مطالب به صورت کتابخانه ای است. نحوه تبیین به این صورت است که ابتدا برای بررسی تاثیر و تاثرات احتمالی، ساختار کلی دیباچه های ادبی و تاریخی و دیباچه های مرقع تیموری مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه با بررسی محتوای دیباچه های صفوی، مولفه های ساختاری آن ها استخراج و با هم تطبیق داده شد. سپس از طریق تحلیل محتوای کمی، نرخ تغییرات ساختارهای اصلی دیباچه ها (تحمیدیه، استدلال، تاریخ و توصیف) در طول زمان مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که مولفان دیباچه های مرقع در دوره صفوی، طرحی نو درانداختند و دو مولفه ساختاری - تاریخ هنر و توصیف مرقع - برای ارتباط هرچه بیشتر دیباچه با مرقع افزودند. در حقیقت تاریخ تغییرات ساختاری دیباچه های مرقع صفوی را باید تاریخ حل مساله ارتباط دیباچه و مرقع و برقراری تعادل میان دو مولفه تاریخ هنر و توصیف مرقع دانست. در نهایت، تلفیق و تعادل این دو مولفه در دیباچه مرتضی قلی شاملو به نتیجه رسید، دیباچه ای که این مساله را نه از طریق برابری این دو مولفه، بلکه با استفاده از صنایع ادبی و زبانی حل کرد. روند شخصی سازی مرقع ها نیز بر کم رنگ شدن برخی مولفه ها مثل ضرورت پرداختن به فلسفه وجودی هنر و مشروعیت بخشی به آن و اهمیت برخی دیگر مانند توصیف مرقع، بی تاثیر نبوده است.