جایگاه خمسه ‎نگاری در فرآیند سه گانه الگوسازی نقاشی ایرانی بر پایه مفهوم ادراک بالمعرفه

برپایه مبحث ادراک ‎بالمعرفه در نورشناسی اسلامی یا المناظر (به ‎ویژه آرای ابن‎هیثم)، نشانه‎ ها (الامارات) در فرآیند ادراک تصویرهای دیده‎شده (مبصرات)، جایگاهی بنیادین دارد. در نقد جدید نیز نشانه‎ های مشترک میان هنرمند و مخاطب، عامل اصلی فهم‎ پذیری اثر هنری برای بیننده است. نشانه ‎ها در نقاشی ایرانی، همان الگوهای بصری است؛ الگوهایی که برخی هنرپژوهان غربی، آن را فهرست واحدی از فرم‎های تکرارپذیر دیده‎اند. خوانش و دریافت (فهم‎پذیری) نگاره ‎های ایرانی از چشم‎انداز المناظر مبتنی‎بر فرآیند سه‎ گانه ساخت/گزینش، تثبیت و انتقال الگوهای بصری است؛ فرآیندی که ازیک‎سو، پرداخت اثر در چارچوب بایسته‎ های نگارگری را تضمین می‎کرد و از دیگرسوی، فهم ‎پذیری اثر را برای مخاطب هم‎روزگارش درپی داشت. نوشتار پیش‎رو می‎کوشد با نگاه بر شماری از خمسه‎ های مصور که بی‎تردید در کنار شاهنامه فردوسی، پرتکرارترین نسخه مصور فارسی است، فرآیند سه‎گانه ساخت/گزینش، تثبیت و انتقال الگوها را در نقاشی ایرانی بررسی کند. در این راه، به‎ گونه ‎ای موردی، الگوی شگفتی یا حیرت را برپایه بازنمایی فراز داستانی دیدن خسرو، شیرین را در چشمه‎ سار (نامدار به: آب‎تنی شیرین) می‎کاود. پژوهش، به ‎شیوه تحلیلی ‎‎تطبیقی و برپایه نگاره ‎های 25 نسخه خمسه از ادوار گوناگون تاریخ نقاشی ایرانی، فرآیند سه‎ گانه یادشده را چنین بازمی‎نماید: هنرمندان در نخستین نسخه‎ ها، الگوی مورد نیاز خود را برمی‎ساختند (مرحله ساخت/گزینش)؛ سپس، با تکرار آن الگو در دیگر نگاره‎ های همان نسخه، همبسته الگو‎‎مفهوم را در ممیزه بیننده، پررنگ و برجسته می‎ نمودند (مرحله تثبیت) و سرانجام، با اجرای آن الگو در دیگر نسخه‎ های مصور هم‎روزگار یا پسین، همبسته الگو‎‎مفهوم را در نسل‎های گوناگون مخاطبان خود پیش می‎بردند (مرحله انتقال). داده‎های این پژوهش، برآمده از بازبینی نسخه‎ های مصور برخط (کتابخانه‎ ای) در مجموعه ‎های گوناگون است و تحلیل داده ‎ها، شیوه‎ای کیفی دارد. 22 نگاره دیدن خسرو... و برخی نمونه‎ های دیگر چنان برگزیده شد (نمونه‎ گیری انتخابی) که دربردارنده الگوی شگفتی باشد.