پیشاتاریخ دانشگاه در ایران

دانشگاه در ایران گفتاری اجتماعی شده است. همهمه دانشگاه شهرهای ما را فراگرفته و دانشگاه مسیله ای جمعیتی شده است. پرسش از تاریخیت و اصالت یا وارداتی بودن ایده دانشگاه در ایران و مشروعیت نهاد دانشگاه بخشی از این مباحثه عمومی است. آیا ایده و تاریخ دانشگاه ایرانی از «هیچ» درآمده است؟ مطالعه حاضر، به روش فراتحلیل مطالعات قبلی نویسنده و دیگرمحققان، درباره تاریخیت دانشگاه در ایران با تاکید به برخاستن آن از یک پیشاتاریخ بحث می کند. دانشگاه امری اجتماعی بود، قبل از آن که امری تاریخی بوده باشد. امر مادی در نشیت گرفتن ایده از اذهان دست داشت. ایده دانشگاه برخاسته از دگرگونی های عینی بر روی زمین ایران در دوره پیشامشروطه بود و بستری برای جدال ایده شد. امر علمی در ایران جنبشی نوآیین در اذهان بود که از عینی ترین و انضمامی ترین امیال و خواسته ها و تحرکات نوپدید جامعه ایرانی برخاسته است و برساخته شده است. این یک ونیم سده کش وقوس داشت، پیش از آن که هنوز تاریخ سالنامه ای دانشگاه رقم بخورد. امور انضمامی مثل جنگ، بیماری واگیر، قحطی، ویرانی و نگون بختی به علاوه ترددها و مبادلات و شبکه اشیا و آدم ها وارتباطات تازه بود که گروه هایی از ایرانیان را به صرافت «فاعلیت شناسایی» این جهان و تصرف ذهنی و فنی در آن انداخت. آن قدر به نام دانش (به مثابه نظام نوین معرفت) سخن گفتند تا لحظه زایش دانشگاه رسید. ضعف و قوت های ایده دانشگاه و تاریخ دانشگاه ایرانی، هرچه هست یا نیست، لازم است در پیشاتاریخ آن نیز پی جویی شود.