سهم بانوان در کتابت نسخه های ایرانی در دوره قاجار

هدف از پژوهش پیش رو بررسی نقش زنان ایرانی در کتابت نسخه های خطی در عصر قاجار است.

روش/ رویکرد پژوهش: 

این پژوهش به روش اسنادی و کتابخانه ای صورت گرفته و طی آن تعداد 34 کاتب زن شناسایی شده است. پس از معرفی اجمالی بانوان کاتب به پرسش هایی چون: فاصله زمانی کاتبان با عصر مولف نسخه های کتابت شده، موضوعات نسخه هایی که کتابت کرده اند، کاربرد و کارکرد نسخه ها، نوع خط و زبان آثار کتابت شده، جایگاه و اعتبار علمی و خانوادگی کاتبان، بررسی و پاسخ داده شده است. نسخه های به خط مولف یا به عبارتی تالیفات زنان پژوهشگر که دارای نسخه اصل هستند، از دایره این پژوهش خارج و به آن ها اشاره ای نشده است.

نبود یا کمبود نام زنان در زمینه کتابت و کتاب آرایی نسخه های خطی بدین معنی نیست که آن ها نقشی در این زمینه نداشته اند بلکه متاثر از سایه سنگینی است که در گذشته از طرف حکومت، فرهنگ و جامعه و در نهایت مردان و خانواده بر سر آن ها افکنده شده و مانع از ثبت و ضبط نام و نشان آن ها بوده است. با وجود آن که در دوره قاجار زنان به تدریج از آزادی فردی و عملکردی بیشتر و درجه ممتازتر اجتماعی نسبت به گذشته خود، برخوردار شده اند؛ اما در یافته های موجود در عصر قاجار هم همچنان این سایه را مشاهده می کنیم. علاوه بر آن که در گذشته خشوع و خضوع کاتبان (حتی در مردان کاتب) مانع نوشتن نام کامل آن ها بوده است، آن ها یا تمایل به ذکر نام خود نداشته اند یا نام پدر و آباء و اجداد خود را مقدم بر نام خود می دانستند و زنان نیز از عباراتی چون: صبیه... ؛ بنت... ؛ زن...، استفاده نموده اند. در یافته های پژوهش به زنان عالمه و فاضله که دارای اجازه نقل حدیث و روایت بوده اند، زنان محشی و تعلیقه نویس، زنان خوشنویس و زنانی که در خانواده های اهل علم رشد و نمو یافته اند و حلقه وصل و واسط انتقال دانش از نسل گذشته به آینده بوده اند، برمی خوریم. از سویی دیگر، موضوعاتی چون ادبیات، فقه و ادعیه بیشتر مورد توجه زنان کاتب بوده است. همچنین آن ها در کتابت آثار خانوادگی یا آباء و اجدادی خود نیز اهتمام بیشتری داشته اند. زبان عربی نسبت به زبان فارسی در بین زنان عصر قاجار بسامد و اقبال کمتری داشته است.