بررسی ترکیب های برون مرکز سه جزئی N-P-N در زبان فارسی: تحلیلی در چارچوب صرف ساخت

در اکثر زبان ها، فرایند واژه سازی ترکیب، از فرایندهای دیگر زایاتر است، به همین دلیل این فرایند جایگاه ویژه ای در صرف هر زبان داشته و بیشتر مورد توجه دستورنویسان و زبان شناسان قرار گرفته است. واژه های مرکب یک زبان به صورت های مختلفی قابل طبقه بندی هستند، یکی از این روش های طبقه بندی، تقسیم ترکیب ها به دو دسته برون مرکز و درون مرکز است. در این مقاله به بررسی ترکیب های برون مرکز سه جزیی با ساختار N-P-N در زبان فارسی در چارچوب نظریه صرف ساخت می پردازیم. این پژوهش روابط معنایی نظام مند، طرحواره ممکن ناظر بر عملکرد ساخت N-P-N، زیرطرحواره های آن و ساختار سلسله مراتبی این ساخت را در واژگان گویشوران زبان فارسی بررسی می کند. داده های مورد بررسی در این پژوهش از کتاب «فرهنگ فارسی عامیانه» اثر ابوالحسن نجفی (1387) انتخاب شده اند که جمعا 88 داده جمع آوری شده و مورد بررسی قرار گرفته اند. رویکرد این پژوهش ساخت بنیان است و کوشیده است به روش تحلیلی-توصیفی و با بررسی محتوای استعاری و معنایی ترکیب های برون مرکز سه جزیی، الگوهای واژه سازی ناظر بر آن ها را بر اساس مفهوم «ساخت» و «طرحواره های ساختی» تبیین نماید. یافته های این پژوهش گویای این است که همه ترکیب های برون مرکز سه جزیی N-P-N که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند در قالب ده رابطه معنایی طبقه بندی می شوند؛ این روابط معنایی عبارت اند از: ویژگی، ویژگی شخص، زمان، مکان، حالت، چیز، وضعیت، شخص، کنش و تکرار زمان. هریک از این روابط معنایی و تفاوت آنها به کمک طرحواره های ساختی که به طور همزمان صورت و معنا را لحاظ می کند؛ ارایه شده اند. یکی دیگر از نتایج این پژوهش رابطه مستقیم بین میزان شفافیت معنایی یک ساخت در زبان فارسی با بسامد وقوع و زایایی آن بود. در پژوهش حاضر، تعداد ترکیب های عطفی N-be-N، 70 داده بوده که به صورت معناداری از دیگر ترکیب ها بیشتر است و این بسامد بالا گویای این است که در زبان فارسی این ساخت شفافیت معنایی و زایایی بیشتری برای اهل زبان دارد.