یادداشت فنی: امکان سنجی و اولویت بندی مکانی احداث سد زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک، مطالعه موردی: حوزه آبخیز رودان

مهمترین مشکل در توسعه و ایجاد سدهای زیرزمینی، پیچیدگی تعیین مناطق مناسب احداث سد است. این مشکل از آنجا ناشی می شود که معیارها و عوامل زیادی شامل معیارهای اجتماعی، اقتصادی، زمین شناسی و هیدرولوژیکی در مکان یابی مناسب آن دخیل هستند. لذا، استفاده از روش هایی که بتوانند مکان های مناسب برای احداث سدهای زیرزمینی را با دقت بالا و با صرف کمترین میزان وقت و هزینه تعیین نمایند، حایز اهمیت است. احداث سد زیرزمینی، به عنوان یکی از راه حل های تامین آب در مناطق خشک که امکان دسترسی به منابع معمول، نظیر چاه و رودخانه دایمی وجود ندارد یا دارای منابع آبی اندکی هستند، توصیه شده است. به همین منظور، در پژوهش حاضر مکان یابی مناطق مستعد برای احداث این گونه سدها مورد بررسی قرار گرفته است. محدوده مورد مطالعه، حوزه آبخیز رودان در استان هرمزگان است که به دلیل دارا بودن شرایط اقلیمی خشک و شرایط خاص زمین شناسی، می تواند از پتانسیل مناسبی برای ساخت سد زیرزمینی برخوردار باشد.

در پژوهش حاضر، از طریق تلفیق مدل رقومی ارتفاع، خصوصیات توپوگرافی، زمین شناسی و هیدرولوژیکی در محیط GIS، تعداد هشت مکان اولیه به عنوان نقاط مستعد احداث سد زیرزمینی مشخص شد. در ادامه، پس از تشکیل ماتریس تصمیم با استفاده از مدل ویکور، رتبه بندی، تعیین شاخص و انتخاب کوچک ترین شاخص به عنوان بهترین گزینه صورت پذیرفت. در نهایت، اقدام به مرتب سازی گزینه ها بر اساس مقادیر شاخص مطلوبیت، شاخص نارضایتی و شاخص ویکور شد. سپس، بهترین گزینه که کوچک ترین شاخص ویکور را داشته باشد، انتخاب شد.

نتایج و بحث:

طبق نتایج به دست آمده، مقدار شاخص ویکور (Q) برای سایت 5، عدد 0.0158 و برای سایت 2، عدد 0.097 به دست آمد که بدین ترتیب بر مبنای شاخص ویکور، رتبه اول متعلق به سایت 5 و رتبه دوم به سایت 2 تعلق گرفت. لذا، از بین هشت مکان اولیه تنها دو نقطه مناسب و سایر سایت های مستعد به علت فاصله از مراکز تمرکز جمعیتی و کشاورزی رد شدند. رتبه یک، واقع در شرق شهر زیارتعلی با توجه به شرایط هیدرولوژیکی و توپوگرافی از جمله این که شیب در این سایت کمتر از پنج درصد است، به عنوان یکی از بهترین مکان ها برای احداث سد زیرزمینی است. اولویت دوم، واقع در شمال بخش برنطین، به دلیل قرارگیری در مجاورت روستای کم جمعیتی که آب آشامیدنی از طریق چاه تامین می شود، به عنوان گزینه مناسب برای احداث سد زیرزمینی در نظر گرفته شد. در سایت هایی که اولویت اول و دوم را به خود اختصاص داده اند، از بین معیارهای مورد استفاده در پژوهش حاضر، معیارهای نیاز آبی، فاصله از روستا، پارامترهای pH و EC و کمیت آب، بیشترین اهمیت را داشته اند.

بررسی نتایج عامل سطح مخزن در این پژوهش نشان داد که هر چه سطح مخزن بزرگ تر باشد، در مکان یابی این سازه دارای اولویت بیشتری خواهد بود. در سدهای زیرزمینی، بر خلاف سدهای سطحی که بزرگ بودن سطح مخزن به دلیل تلفات ناشی از تبخیر یک عیب محسوب می شود، بدون در نظر گرفتن سایر عوامل، بهترین مکان برای احداث سد زیرزمینی در یک رودخانه، تنگه هایی هستند که دارای بیشترین سطح مخزن در مناطق بالا دست جریان باشند. با نگاهی به محورهای انتخاب شده در پژوهش حاضر، مشاهده می شود که بالاترین اولویت ها و با ارزش ترین محورهای انتخابی در سازندهای کواترنر قرار گرفته اند که این نکته می تواند بیان کننده صحت مکان نمایی سازه باشد. از آنجا که اوج مصرف آب منطقه در فصول بهار و تابستان است، لذا، با احداث سد زیرزمینی در سایت های پیشنهادی می توان بخشی از کمبود و بحران آب در فصول گرم را جبران کرد.