تحلیل روان شناختی خوانش های عرفانی از شعر پایداری بر مبنای نظریه «نقد تبادلی» نورمن هالند

نورمن هالند یکی از اثرگذارترین چهره های نقد روان کاوانه است که عقیده دارد، خواننده به منظور «کسب لذت» به سراغ متن می رود؛ زیرا امیال خود را به صورتی دیگر در آن می بیند. برای تحلیل حالات عرفانی، دانش روانکاوی به عنوان دانشی کاربردی و پیشرو، همواره نقش تعیین کننده ای داشته است. بر همین مبنا می توان نتیجه گرفت که نقد روانکاوانه بر خوانش های عرفانی، یکی از نیازها و ضرورت های نقد ادبی در عصر حاضر است. با چنین نگاهی و با توجه به اهمیت موضوع، 10 مقاله علمی-پژوهشی که در آن ها پژوهشگران، خوانش هایی عرفانی از شعرهای پایداری شاعران معاصر ایران ارایه کرده بودند، انتخاب شدند. در گام بعدی به تحلیل این خوانش ها از منظر چهار رویکرد «تداعی آزاد»، «آشنایی زدایی»، «فعال سازی گسترش» و «دفاع و سازگاری» که از رویکردهای محوری «نقد تبادلی» در نظریه نورمن هالند هستند، پرداخته شد. نتایج حاصل نشان داد که اگر خواننده در مسیر خوانش از امکانات روانکاوی، به درستی استفاده کند می تواند در کشف معنای حقیقی متن توفیق بیشتری کسب کند؛ اما اگر نتواند این امکانات را به کنترل خود درآورد به اعوجاج خوانش منجر خواهد شد. به عنوان مثال مکانیسم دفاعی «آرمانی ساختن»، باعث خوانش اغراق آمیز متن و ندیدن یا ناچیزشمردن نقاط ضعف آن می شود؛ یا فعال سازی گسترش در فرایند خوانش متن، اگر به کنترل خوانشگر درنیاید سبب می شود تا مسیر تاویل تغییر و در نتیجه خواننده، بدون درنگ در لایه های زیرین معنا، تنها شکاف های لایه سطحی معنا را پر کند؛ اما در صورتی که خوانندگان از رویکرد «غریبه گردانی» به طور آگاهانه در فرایند خوانش بهره بگیرند، بر ارزش، اثرگذاری و جذابیت خوانش افزوده خواهد شد.