معماری حرم عسکریین (ع) در سده دوازدهم هجری بر اساس طومار زیارتی نیبور

حرم امامان عسکریین (ع) یکی از چهار زیارتگاه مهم شیعیان در عراق امروز است. طی سده های گذشته، ایرانیان در بسط و آبادانی و مرمت این زیارتگاه همواره نقشی مهم داشته اند. در دهه های اخیر کالبد این حرم بسیار دگرگون شده و از برخی ارزش های تاریخی و دینی آن، به ویژه ارزش های مربوط به طرز و آداب زیارت، کاسته شده است. برای حفاظت و مرمت این زیارتگاه تاریخی لازم است وضع (یا وضع های) معتبر و اصیل این حرم بازشناسی شود. پرسش های مقاله حاضر اینها هستند: کالبد این حرم پیش از تعمیر اساسی آن در آغاز دوره قاجار چگونه بود؟ و چه اجزا و ساختاری داشت؟ از مهم ترین اسناد تصویری در بازشناسی وضع این حرم در دوره یادشده سند مصوری است به نام طومار زیارتی نیبور. در مقاله حاضر از طریق مطالعه یک یک نگاره های این طومار و بر مینای شناخت زبان تصویری کل طومار و نیز با بهره گیری از اسناد مکتوب دیگر نگاره های مربوط به حرم سامرا تفسیر می شود. مهم ترین یافته این تحقیق این است که کالبد حرم عسکریین در سده دوازدهم، در عین یکپارچگی، متشکل از دو بخش مجزا بود: «مشهد» عسکریین (ع) و «مقام» حضرت صاحب (ع). این دو بخش با یکدیگر مجاور و مرتبط بودند. بنای مشهد عسکریین در سده دوازدهم هجری گنبدخانه ای رواق دار با گنبدی آوگون و احتمالا بدون صحن و مناره بود. بنای مقام حضرت صاحب نیز، برخلاف وضع امروزی آن، گنبدخانه ای بود با گنبدی ارچین بر فراز سرداب مقدس سامرا (سرداب غیبت). راه دسترسی به سرداب مقدس نیز از داخل این گنبدخانه بود و آداب و طرز زیارت این سرداب نیز با این طریق دسترسی تناسب داشت.