ارزیابی بازده و ترکیبات تشکیل دهنده اسانس گیاه تازه و خشک اسطوخودوس فرانسوی (Lavandula angustifolia L.) در نوبت های مختلف برداشت

اسطوخودوس فرانسوی (Lavandula angustifolia L.) گیاهی معطر و چندساله بوده که به خانواده نعناع (Lamiaceae) تعلق دارد. از این گیاه باارزش اقتصادی بالا، به دلیل اسانس ارزشمندی که داراست، در صنایع دارویی، غذایی و آرایشی- بهداشتی به وفور مورد استفاده قرار می گیرد. خشک کردن فرآیند پس از برداشتی است که در کشت و کارهای با مقیاس صنعتی، به دلیل حجم بالایی از گیاه تازه تولیدی نیازمند فضای مکانی بزرگ و هزینه های بالا، چه به لحاظ سخت افزاری و چه به لحاظ نیروی انسانی می باشد تا پس از آن جهت استخراج اسانس به کارخانه انتقال یابد. در این صورت اگر بتوان مستقیما اسانس را با کمیت و کیفیت مطلوب از گیاه تازه استخراج کرد، هزینه تولید از نظر اقتصادی به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. این مطالعه، با هدف تاثیر نوبت های مختلف برداشت در طول فصل رشد از گیاه تازه و خشک اسطوخودوس فرانسوی بر کمیت و کیفیت اسانس در شرایط آب و هوایی شهرستان سعادت شهر استان فارس انجام شد.

در این پژوهش، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با 3 تکرار اجرا گردید. عامل اول شامل سه نوبت برداشت (سه تاریخ 5/3/1399، 18/5/1399 و 30/7/1399 که مصادف با اوج گلدهی هر نوبت برداشت بود) و عامل دوم نوع ماده گیاهی (تازه و خشک) بود. خشک کردن در سایه و در دمای اتاق (24 درجه سانتیگراد) انجام شد. استخراج اسانس نمونه ها با دستگاه کلونجر به روش تقطیر با آب به مدت 3 ساعت صورت گرفت و پس از اندازه گیری مقدار اسانس (درصد وزنی به وزنی)، نوع و مقدار ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی گازی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC-MS) تعیین گردید.

نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر متقابل نوع ماده گیاهی و نوبت برداشت بر بازده اسانس گیاه اسطوخودوس فرانسوی معنی دار نبود؛ اما نتایج تجزیه واریانس ترکیب های عمده شناسایی شده در اسانس گیاه اسطوخودوس فرانسوی نشان داد که ویژگی نوبت برداشت بر ترکیبات لینالول، بورنئول و کامفور در سطح احتمال 1 درصد معنی دار شده و ویژگی نوع ماده گیاهی بر ترکیبات لینالول و لینالول استات در سطح احتمال 5 درصد و بر ترکیبات بورنئول و کامفور در سطح احتمال 1 درصد معنی دار بود. اثر متقابل نوبت برداشت و نوع ماده گیاهی بر دو ترکیب لینالول و 8،1- سینئول در سطح احتمال 1 درصد تاثیر معنی داری داشت. مقایسه میانگین نوع ماده گیاهی در نوبت های برداشت مختلف بر ترکیبات عمده شناسایی شده در اسانس اسطوخودوس فرانسوی نشان داد که درصد ترکیب لینالول در تیمار ماده گیاهی تازه و نوبت برداشت سوم با میانگین 63/21 درصد، بیشترین مقدار بوده و کمترین مقدار آن در تیمار ماده گیاهی خشک و نوبت برداشت سوم با میانگین 53/7 درصد مشاهده گردید. همچنین، بیشترین مقدار ترکیب 8،1- سینئول در تیمار ماده گیاهی تازه و در نوبت برداشت اول با میانگین 90/13 درصد و کمترین مقدار این ترکیب در تیمار ماده گیاهی تازه و نوبت برداشت دوم با میانگین 30/4 درصد حاصل شد. مقایسه میانگین اثر نوبت برداشت بر ترکیبات اسانس نشان داد که بیشترین مقدار دو ترکیب بورنئول و کامفور (به ترتیب 98/19 و 93/4 درصد) در نوبت برداشت دوم و ترکیب لینالول استات (26/12 درصد) در نوبت برداشت اول گزارش گردید.

نتایج نشان داد به دلیل اسانس بسیار ارزشمند گیاه اسطوخودوس فرانسوی و تقاضای روز افزون جهان برای اسانس، این گیاه در صنایع داروسازی، مواد غذایی و آرایشی- بهداشتی کاربرد دارد و با توجه به پژوهشی که بر بازده اسانس اسطوخودوس فرانسوی در نوبت-های مختلف برداشت صورت گرفته چین اول از عملکرد کمی و کیفی بالاتری برخوردار بود.