مولفه های سبک حماسی در منظومه های شهنشاه نامه صبای کاشانی و خاوران نامه ابن حسام خوسفی بر مبنای نظریه کنشهای سه گانه ژرژ دومزیل

اسطوره شناسی تطبیقی به بررسی قیاسی-تطبیقی نظام مند مضامین و روایتهای اسطوره ای فرهنگها و اقوام مختلف، بویژه فرهنگها و اقوامی که خاستگاه مشترکی دارند، میپردازد تا اساطیر کهن این فرهنگها و اقوام را بگونه ای بازسازی کرده و از این طریق به ساختهای مشترک زبانی، دینی و اجتماعی آنها دست یابد. یکی از چهره های شاخص در زمینه اسطوره شناسی تطبیقی، ژرژ دومزیل است. مهمترین دستاورد او در تطبیق اساطیر، نظریه کنشگرایانه اوست که به سه کارکرد اجتماعی حاکمیت، جنگاوری و فراوانی در اسطوره های هند و اروپایی میپردازد. پژوهش حاضر سعی دارد با تکیه بر نظریه کنشهای سه گانه به این پرسش پاسخ دهد که ««موارد همانندی مولفه های سبک حماسی در حماسه های منظوم ایران «خاوران نامه و شهنشاه نامه» بر مبنای نظریه کنشهای سه گانه ژرژ دومزیل کدامند؟ در سالهای اخیر پژوهشهای مختلفی در قالب تحلیل متون حماسی اعم از نظم و نثر با توجه به نظریه اسطوره شناسی تطبیقی کنشگرای ژرژ دومزیل انجام شده است و اغلب این پژوهشها تنها یک اثر یا بخشی از آن را اساس کار قرار داد ه اند. نوآوری این پژوهش در جامعه آماری آن و روش تحلیل است که برای نخستین بار انواع متون حماسی (تاریخی، دینی) را اساس کار قرار داده است تا از این طریق به وجوه همسانی و تفاوت شیوه های کاربرد مولفه های سبک حماسی در این منظومه ها با توجه به مبانی نظری پژوهش بپردازد.

ابن پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. با توجه به هدف اصلی این پژوهش که مطالعه و تحلیل دو منظومه حماسی در زبان فارسی با تکیه بر نظریه کنشهای سه گانه است، یک منظومه بعنوان منظومه دینی «خاوران نامه»، و یک منظومه نیز بعنوان منظومه تاریخی-پهلوانی «شهنشاه نامه» اساس بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

با توجه به یافته های پژوهش به نظر میرسد در هر یک از انواع منظومه های حماسی «تاریخی-پهلوانی، دینی» یکی از کنشهای سه گانه مدنظر ژرژ دومزیل نمود بیشتری دارد. عامل اصلی در این زمینه «جهان بینی حاکم بر اثر»، «محتوا» و «درونمایه» این منظومه ها است. در هر دو منظومه «خواب دیدن و پیشگویی» عامل شکلگیری جریان روایت است؛ اما در هر یک از منظومه ها کارکرد متفاوتی دارد. در منظومه دینی «خاوران نامه» که به شرح دلاوریهای پیشوای شیعیان میپردازد، کنش جنگاوری/ سلحشوری نمود بیشتری دارد. با توجه به محتوای این اثر، عناصری مانند فره ایزدی و روئین تنی به شیوه متفاوتی بازنمایی شده اند؛ به این معنا که خوسفی به این مولفه ها جنبه مقدس و الاهی بخشیده و معجزه و قدرت ماورایی قهرمان اثر بر سایر وجوه حماسی این منظومه غلبه دارد. در این منظومه کنش فرمانروایی/ شهریاری و کنش فراوانی/ باروری نمود بسیار محدودی دارد. در شهنشاه نامه صبا نیز با توجه به محتوای اثر، کنشهای فرمانروایی/ شهریاری و جنگاوری و سلحشوری غلبه بیشتری دارد. عباس میرزا بعنوان قهرمان روایت، به نبرد به بیگانگان/ غیرایرانیان میپردازد و نمادی از اقتدار و عظمت ایرانیان است.

نتایج پژوهش نشان میدهد که با توجه به محتوای دینی منظومه خاوران نامه، این اثر در زمینه مولفه های سبک حماسی در نظریه کنشگرایانه ژرژ دومزیل، دارای وجوه تفاوت بسیار با منظومه تاریخی-پهلوانی شهنشاه نامه است.