بررسی عملکرد کنجد مقاوم به ریزش دانه در تیمارهای مختلف آرایش کاشت و تراکم در گرگان

در ایران مشابه بسیاری دیگر از کشورهای تولیدکننده کنجد انبوهی از توده های محلی کنجد وجود دارد که هر یک به شرایط اقلیمی- خاکی ناحیه مورد تولید کم وبیش سازگاری دارند، ولی مناسب کشت در اراضی بزرگ و زراعت مکانیزه نیستند. در سال 1395 بذر یک ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه وارد کشور شد که به نظر می رسد می تواند در برنامه های توسعه کشت کنجد در کشور مثمرثمر باشد. با توجه به کمبود اطلاعات در ارتباط با مباحث به زراعی از جمله آرایش کاشت و تراکم مناسب این ژنوتیپ خاص کنجد به-ویژه در استان گلستان، این پژوهش اجرا گردید.

آزمایش به صورت بلوک های خرد شده (نواری) در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو سال 1399 و 1400 در مزارع پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان (گرگان) با طول جغرافیایی 54 درجه و 24 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع 5/5 متر از سطح دریا در اقلیم معتدل با تابستان های گرم و خشک اجرا شد. در این پژوهش اثر فاصله بین ردیف های 30، 45 و 60 سانتی متری (به عنوان کرت های اصلی) و فاصله بین بوته های 5، 8، 11 و 14 سانتی-متری (به عنوان کرت های فرعی) بر صفات مورفولوژیک، اجزاء عملکرد و عملکرد دانه، درصد روغن و عملکرد روغن دانه ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه مورد ارزیابی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل آماری داده ها به روش تجزیه مرکب با فرض اثر تصادفی سال و با استفاده از نرم افزار SAS نسخه 4/9 انجام شد. برای مقایسه میانگین اثرات اصلی از آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معنی دار بودن اثر متقابل، برش دهی و مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون LS-means انجام گرفت.

نتایج نشان داد که در سال اول، بلندترین بوته ها (193 سانتی متر) از آرایش کاشت 8×60 سانتی متر و در سال دوم (211 سانتی متر) از آرایش کاشت 11×30 سانتی متر حاصل شد. علاوه بر این افزایش تراکم کاشت از 10 به 35 بوته در مترمربع، 22 سانتی متر ارتفاع بوته را افزایش داد اما بیشتر شدن تراکم به دلیل افزایش شدت رقابت باعث کاهش ارتفاع بوته شد. همچنین در سال اول بیشترین تعداد کپسول در بوته (201 عدد) از آرایش کاشت 14×60 سانتی متر و در سال دوم (169 عدد) از آرایش کاشت 11×60 سانتی متر حاصل شد. از طرف دیگر با نزدیک شدن فاصله بین ردیف ها و بین بوته ها که با افزایش تراکم کاشت همراه است از تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه کاسته شد. نتایج نشان داد که اثر متقابل فاصله بین ردیف ها در فاصله بین بوته ها در سطح احتمال یک درصد بر عملکرد دانه معنی دار بود. حداکثر عملکرد دانه با رکورد 3025 کیلوگرم در هکتار از آرایش کاشت 11×30 سانتی متر بدست آمد. گرچه با افزایش تراکم، تعداد شاخه فرعی و اجزاء عملکرد کاهش پیدا کرد، اما این کاهش اجزای عملکرد در تک بوته با افزایش تعداد بوته در واحد سطح جبران شده و در تراکم 30 بوته در مترمربع، بیشترین عملکرد دانه بدست آمد. همچنین نتایج حاکی از آن بود که با افزایش تراکم کاشت بیشتر از 30 بوته در مترمربع درصد روغن دانه کاهش یافت.

نتایج این پژوهش نشان داد که متوسط و حداکثر عملکرد دانه ژنوتیپ مقاوم به ریزش در مقایسه با متوسط عملکرد کنجد در منطقه گرگان به ترتیب 3 و 4 برابر بیشتر بود. بنابراین با توجه به برداشت مکانیزه این ژنوتیپ و همچنین عملکرد دانه بالای آن، قابلیت توصیه کشت این ژنوتیپ کنجد در آرایش کاشت 11×30 سانتی متر و تراکم 30 بوته در مترمربع در منطقه گرگان وجود دارد.