روش تاریخ نگاری حقایق نگار خورموجی

در باب سبک تاریخ نگاران دوره قاجار، تاکنون، تحقیق جدی و گسترده ای صورت نگرفته است. درباره دیدگاه های برخی مورخان یا آثار آنان مقالات و نوشته های پراکنده ای، به شیوه انتقادی، منتشر شده؛ اما، حتی با مطالعه همه آنها نمی توان به نتیجه ای رضایت بخش دست یافت. علت را باید در دشواری این پژوهش و پیمودن مسیر آن جستجو کرد.
عصر قاجار دوران نخستین تماس های جدی ایرانیان با غرب و تمدن غربی و شروع ترجمه آثار متفکران اروپایی به زبان فارسی است. این آشنایی ها و ترجمه ها سبب شد تا گروهی از اندیشه مندان ایرانی در درستی شیوه تاریخ نویسی رایج در ایران تردید کنند. برخی از مورخان این دوره شیوه نگارش موضوعات تاریخی را تغییر دادند و آثار خود را با زبانی ساده و بی پیرایه به رشته نگارش درآوردند. اما بیشتر مورخان اوایل دوران قاجار تا نخستین سال های پادشاهی ناصرالدین شاه همچنان دنباله رو پیشینیان شدند و آثار خود را به سبک دوره صفوی و زندی نوشتند. نخستین اثر تاریخی جدی اوایل عصر قاجار یعنی تاریخ محمدی یا احسن التواریخ به سبکی چنان پیچیده و متکلف نوشته شده که، به رغم اهمیت اطلاعات مندرج در آن، هیچ گاه، توجه و رغبت محققان را جلب نکرده است. این اثر تا سال های اخیر حتی به چاپ نرسیده بوده است.
متعاقبا، به تدریج، مولفان ایرانی، در اثر آشنایی و تماس با اروپائیان، دریافتند که اولا باید آثار پژوهشی و از جمله نوشته های تاریخی به زبان علمی و ساده نوشته شود تا خواننده به آسانی مطالب را دریابد؛ ثانیا در بحث از مطالب تاریخی، روش انتقادی و تحلیلی اختیار گردد...