نام کهن سیردریا

در منابع بعد از قرن شانزدهم میلادی به آمودریا و سیردریا، نام های کنونی دو رود بزرگ آسیای مرکزی، اشاره شده است. جز نخست آمودریا، Āmu، حاصل تحول Āmul، Āmuya (بعدها چارجوی و اکنون ترکمن آباد) است که شهری بوده است در ساحل جنوبی این رود بر سر راه بازرگانی خراسان به آسیای مرکزی در قرون میانه. در ترکیب سیردریا، جز sīr پیچیده تر است. به طوری که کلیا شتورنی اشاره کرده، جز sīr نخستین بار در نام منطقه ای در مسیر سفلای سیردریا دیده شده است.
شرف الدین عبدالله ملقب به وصاف الحضره (663-734) در اثر خود، تاریخ وصاف، به این نام اشاره کرده است. وصاف، در حدود 706 ه، درباره جنگ داخلی اخلاف چنگیزیان جوچی در سمیرچ، اطراف جند، چنین نقل می کند:شاهانی از دودمان چغتای و اوگده بر شاه پسر قیدو و بر توکتای پسر اردو تاختند. شاهان به غارت ایل فرمان دادند. آنان اردوی زرین را، که سیر اردو خوانند، بسوختند و سرزمین طراز و ینغی را بر باد دادند.
یوستی و بارتولد sīr را در زبان ترکی با silis، نام سیردریا در آثار نویسندگان متقدم، مقایسه کرده اند که نخستین بار در تاریخ طبیعی، اثر پلینی، به آن اشاره شده است: «رود یاکسارت (یکسرت) Yaxarte را، که سکاها سیلیس خوانند، اسکندر و سپاه او در برابر تانائیس (Tanais) به کار بردند» (NH.VI, §49). به نظر کلیاشتورنی، sїr با śirä در ختنی- سکایی یا [šir] šyr»خوب، نیکو» در سغدی)اوستا- srīra، هندی باستان śrīlá-، (śrīrá- مطابقت دارد- فرضیه ای که تنها بر پایه شباهت آوایی استوار است...