بررسی ابعاد خوداتکایی صنعت پتروشیمی ایران

خوداتکایی مفهومی است که در اغلب مطالعات اقتصادی پیشین تبینکننده نظام اقتصادی بسته بوده و در اکثر موارد در اقتصادی با گرایش ساختاری بسته و روابط اجتماعی سیاسی محدود مورد توجه قرار میگیرد. لیکن اقتصاد امروزی با نگرشهای جهانی شدن (جهانیسازی) و آزاد سازی مکانیزم اقتصادی، مفهومی متمایز برای خوداتکایی (همراه با حرکت به سمت اقتصاد باز)، قائل است. شایان ذکر است خوداتکایی در مفهوم اولیه به معنی حداقل وابستگی فرآیند تولید و در مفهوم دوم به معنی حداقل وابستگی خالص فرآیند تولید و تجارت به خارج (به خصوص با کشور خاص) میباشد. لذا در مطالعات اخیر وابستهسازی بالای اقتصاد خارج در کنار ایجاد وابستگی در اقتصاد درون، میتواند به مفهوم افزایش خوداتکایی نسبی باشد، البته این در حالی است که تداوم فرآیند تولید با کمترین اتکاء به اقتصاد خارج بتواند عمل نماید. در صورتی که صنعت پتروشیمی ایران را به عنوان یک صنعت، فارغ از ارتباطات بالادستی و پاییندستی آن مورد ارزیابی قرار دهیم. تحلیل خوداتکایی بر مبنای فرآیند تولید با مؤلفه هایی چون چگونگی تامین مواد اولیه، مهارت و علم دانش و تکنولوژی و ماشینآلات، در مجموع خوداتکایی نسبی قوی را در این صنعت نشان میدهد. از سوی دیگر نیز بررسی شاخصهای اقتصادی تجاری خوداتکایی صنعت پتروشیمی در بازه 16 ساله پس از جنگ تحمیلی (84-69) حاکی از کاهش شدید درجه وابستگی اقتصاد به تجارت جهانی محصولات پتروشیمی، جهش تازه در روند افزایشی وسعت ارتباطات بین المللی از سال 82، افزایش سریع تجارت درونبخشی از سال 74 و نهایتا کاهش تدریجی سهم صنعت پتروشیمی از تجارت کشور و ساکن شدن آن در مقادیر04/0 میباشد.
تا اینجا صنعت پتروشیمی به صورت انفعالی، فارغ از ارتباطات پسین و پیشین مورد بررسی قرار گرفت. اما نگرش سیستمی به طیف صنعتی در برگیرنده صنعت پتروشیمی گویای عدم خوداتکایی این مجموعه گسترده سیستمی، به دلیل عدم توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی میباشد. در حقیقت وفور مواد اولیه نفتی و گازی در کشور که عامل اصلی ایجادکننده خوداتکایی در بررسی انفعالی صنعت پتروشیمی بوده است، در نگرش سیستمی، یکی از مهمترین دلایل توسعه نامتوازن این سیستم میباشد.