علوم قرآن؛ چیستی، چرایی و چگونگی

در این مقاله مفهوم، تعریف، قلمرو، فواید و جایگاه علوم قرآن، به عنوان دانش پیش نیاز تفسیر بررسی شده که حاصل آن بدین قرار است: علوم قرآن دارای دو مفهوم عام و خاص است. در مفهوم عام، تمام علومی را که به گونه ای با قرآن مرتبط اند، پوشش می دهد و در مفهوم خاص، تنها شامل علومی می شود که از قرآن استخراج می شوند. علوم قرآن در اصطلاح دانشی خاص است که موضوع آن قرآن می باشد و آنچه را که درباره این کتاب الهی مطرح است، بررسی می کند. برای مباحث دانش علوم قرآن نمی توان گستره ثابتی را تعیین کرد؛ زیرا در گذر زمان سوال هایی نو درباره قرآن رخ می نماید، اگرچه زرکشی و سیوطی مباحث علوم قرآن را در انواع معینی محدود کرده اند، برخی مباحث مطرح شده در کتاب های «البرهان» و «الاتقان» ذیل عنوان علوم قرآن مصطلح نمی گنجد؛ کما اینکه عدم ذکر تعدادی از مباحث مربوط به قرآن در برخی کتاب های جامع علوم قرآنی، یا ذکر آنها ذیل عناوین دیگر، به معنای خروج آنها از قلمرو دانش علوم قرآن نیست، بلکه هر مسئله ای که از عوارض خاص قرآن باشد، داخل قلمرو این علم است. بخشی از مبانی تفسیر چون الهی بودن قرآن و اصالت متن موجود قرآن، در علوم قرآن بررسی و اثبات می شود، و برخی مباحث آن، مفسر قرآن را در نیل به مراد خداوند کمک می کند. با اینکه علوم قرآن کلید تفسیر است، با دانش های مختلف از جمله فقه، اصول و کلام ارتباط دارد، و گاه دانش های دیگر از نتایج به دست آمده در این دانش بهره مند شده، گاه علوم قرآن از نتایج تحقیقات آن دانش ها سود می برد و در مواردی نیز این استفاده متقابل است.