تاریخ حوزه علمیه قم از تاسیس تا سده چهارم: (تحلیلی بر زمینه ها و عوامل پیدایش و شکوفایی)

نوشتار حاضر به تحقیقی درباره تاریخ تاسیس حوزه علمیه قم نشسته است و در این راستا با استناد به منابع تاریخی، به تحلیل زمینه ها و عوامل پیدایش آن پرداخته است. آنگاه وضعیت این حوزه را از نظر فرهنگی، علمی و آموزشی در دو قرن پس از تشکیل به تصویر می کشد. این تحقیق، بنیادی و از نوع توصیفی تحلیلی به شیوه کتابخانه ای می باشد. از این رو برای جمع آوری اطلاعات از روش یادداشت برداری (فیش برداری) استفاده می شود. پس از طبقه بندی اطلاعات گردآوری شده، با استفاده از روش تحلیل محتوا به نتیجه گیری و تدوین می پردازیم.
یافته های این تحقیق نشان می دهد که حوزه علمیه قم به عنوان نهاد تعلیم و تربیت دینی در پایان سده دوم و یا در ابتدای سده سوم هجری، در عصر حضور امامین رضا و جواد (علیهما السلام) شکل گرفته است. این حوزه مقدس با قدمتی به طول هزار و دویست و اندی سال، دارای پیشینه ای طولانی تر از پیشینه حوزه شریف نجف است.
محدثان و دانشمندان اشعری در ایجاد زمینه تشکیل و در برپایی حوزه در قم نقش اساسی داشته اند. آنان پس از سعی در توسعه شهر و وضعیت اقتصادی آن و به دنبال استقلال سیاسی بخشیدن به شهر قم، با فراخواندن سایر اشعریان، شیعیان و سادات، و تثبیت دین اسلام و مذهب تشیع در آن، زمینه های اجتماعی و فرهنگی لازم را برای حضور و اجتماع دانشمندان و محدثان شیعی در این شهر فراهم آوردند. در چنین شرایطی محدثان و صحابی امامان معصوم (علیهم السلام) که غالبا از خاندان اشعری هم بودند با تشکیل جلسات علمی و دینی، حوزه علمیه قم را برپا نمودند. بنابر شواهد تاریخی، می توان از محمد بن عیسی اشعری و پسرش احمد به عنوان اولین رؤسای حوزه علمیه قم نام برد. حوزه قم در زمان شکل گیری خود بسیار فعال و پر رونق بوده است، به گونه ای که با قاطعیت می توان این مرحله از حیات آن را یکی از شکوفاترین دوران آن دانست.