ابن سینا و طبقه بندی حکمت

یکی از آثار مسلم الانتساب ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (370-428) «رساله اقسام الحکمه» (تقاسیم الحکمه، اقسام العلوم العقلیه) است که احتمالا بین سالهای 392 تا 412 نگاشته شده است. این رساله از یک مقدمه، 11 فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. ابن سینا در این رساله 15 علم طبیعی، 15 علم ریاضی، 7 علم الهی، 3 علم در حکمت عملی، و 9 علم منطقی و در مجموع 49 علم اصلی و فرعی حکمی را به اختصار معرفی کرده و به مهمترین کتب مرجع هر رشته نیز اشاره کرده است. در این رساله عناوین 20 کتاب ارسطو، و کتبی از افلاطون، اقلیدس، بروسن و فرفوریوس آمده است. مفاد این رساله در دیگر آثار ابن سینا از قبیل مدخل منطق و الهیات الشفاء، دانشنامه علائی، عیون الحکمه و حکمه المشرقیین به نحوی دنبال و تکمیل شده است، هر چند این رساله مشروح ترین اثر ابن سینا در موضوع طبقه بندی علوم و تقسیم حکمت است.
طبقه بندی حکمت از سوی ابن سینا در این رساله متخذ از میراث ارسطوئی است. استخوان بندی تقسیم حکمت به نظری و عملی، و تقسیم ثلاثی هر یک، در دوران اسلامی در دو رساله «التنبیه علی سبیل السعاده» و «ما ینبغی ان یقدم قبل تعلم فلسفه ارسطو» فارابی و «مفاتیح العلوم» خوارزمی به چشم می خورد. طبقه بندی اصلی حکمت ریاضی و طبیعی نیز قبلا در رساله «کمیه کتب ارسطوطالیس و ما یحتاج إلیه فی تحصیل الفلسفه» کندی آمده است.
اهمیت این رساله از سوئی در تثبیت موارد فوق از سوی ابن سینا و تبدیل آن به طبقه بندی رسمی در دوران اسلامی است، چرا که اکثر طبقه بندی های فوق در کتاب پرآوازه «احصاء العلوم» فارابی رعایت نشده است، و از سوی دیگر ناشی از ابتکارات ابن سینا در فصول چهارم، نهم و دهم این رساله (فصول حکمت عملیه و حکمت الهیه) است.
تقسیم سیاست مدنی به علم ملک و علم نوامیس؛ تاسیس علم نوامیس (دین شناسی فلسفی)؛ پافشاری بر عدم مخالفت حکمت با وحی و شریعت، اعتبار احکام وحی در حوزه ممکنات عقلی، و اذعان به محدودیت ادراک عقلی و خضوع عقل در برابر مفاد وحی در قلمرو یاد شده از ابتکارات این رساله است. این راه که با کندی آغاز شد، با ابن سینا به بالندگی رسید و با رویکرد «اصالت فلسفه» فارابی متفاوت است.
ابن سینا مجردشناسی فارابی در «احصاء العلوم» را به سه بخش خداشناسی، عقل شناسی و شناخت نفوس سماوی تجزیه کرد. جزئیات و تفصیل هر پنج بخش با ابن سینا به اوج خود می رسد، هرچند این تقسیم نه از سوی ابن سینا و نه از سوی دیگر حکیمان در عمل رعایت نشده است. دو علم وحی شناسی فلسفی و آخرت شناسی فلسفی به عنوان علوم فرعی الهی برای نخستین بار توسط ابن سینا در این رساله مطرح شده اند. ابن سینا در شرح این دو علم به نکات مهمی در باب وحی و معاد جسمانی اشاره کرده است.
نفوذ رسالهٴ اقسام الحکمه در دوران اسلامی به مراتب بیش از کتاب ارزنده«احصاء العلوم» فارابی است. رساله ای که بتواند متفکرانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، شهرزوری و قطب الدین شیرازی را به اقتباس (گاه تا حد نقل مستقیم) وا دارد و متفکران صاحب مکتبی چون غزالی را از تاثیر خود بی نصیب نگذارد، جایگاه رفیعی در تاریخ طبقه بندی علوم در جهان اسلام دارد. رساله اقسام الحکمه ابن سینا یکی از سه اثر تاثیرگذار حوزه «طبقه بندی علوم» در دوران اسلامی، و از زاویه «منبع شناسی فلسفی» یکی از سه اثر اصلی این دوران است. متن کامل این رساله به زبانهای لاتین، فرانسوی (3 بار) و فارسی و پاره هائی از آن به عبری و انگلیسی ترجمه شده است.
علی رغم انتشار مکرر دو چاپ غیر مصحح، تصحیح انتقادی این رساله برای نخستین بار بر اساس چهار نسخ خطی شماره های 4754 و 4755 کتابخانه دانشگاه استانبول،4651 کتابخانه ملک تهران و4852 کتابخانه ایاصوفیه استانبول که تاریخ کتابت آنها بین سالهای 588 تا 724 است (گزیده شده از میان 58 نسخه خطی) منتشر می شود. از دستاوردهای این تحقیق کشف اثر محتمل الانتساب تازه ای از ابن سینا به نام رساله «اقسام علوم الاوائل» است.