مطالعه ی تطبیقی نقاشی های عاشورایی حسن اسماعیل زاده با متن مقتل روضه الشهدا

این مقاله به بررسی تاریخی روایات ترسیم شده در نقاشی های قهوه خانه ای با موضوع عاشورا می پردازد و طی یک مطالعه ی تطبیقی، آنها را با مقتل روضه الشهدا مقایسه می کند. در نقاشی های قهوه خانه ای، شاهد تجمع تعداد زیادی از روایات در یک اثر هستیم؛ که در مورد منشاء و چگونگی پیدایش آنها اطلاع دقیقی در دست نیست و به نظر می رسد که سرمنشاء بسیاری از آنها را می توان در حوادث تاریخی، مرثیه ها و سوگواری ها، مجالس وعظ، تعزیه ها و خرافات یافت. از مهمترین منابعی که احتمال می رود در ترسیم روایات این نقاشی ها موثر بوده باشد مقاتل (کتاب های تاریخی که به شرح چگونگی حادثه ی کربلا می پردازند) هستند و از جمله ی پرآوازه ترین این مقاتل بین مردم، مقتل «روضه الشهدا» اثر «ملاحسین کاشفی» است. نثر بسیار جذاب و آمیخته بودن حوادث با جزئیاتی بیش از یک کتاب تاریخی، باعث رواج و انتشار گسترده ی این کتاب در اواخر قرن دهم (ه.ق) و پس از آن شد؛ به نحوی که تاثیر بسیار وسیعی روی مراسم وعظ و روضه خوانی و سپس تعزیه ها و نقاشی های مذهبی داشته است و این همه در حالی است که بسیاری از پژوهشگران به صحت و سقم تاریخی روایات آورده شده در این کتاب، انتقادات شدیدی وارد ساخته، بسیاری از آنها را در زمره ی تحریفات تاریخی شمرده اند. در این مقاله، تعدادی از نقاشی های «حسن اسماعیل زاده» یکی از مشهورترین نقاشان مکتب قهوه خانه، به عنوان نمونه انتخاب شده و با متن کتاب روضه الشهدا تطبیق داده شده است؛ تا بدین ترتیب میزان وام گیری نقاشی ها از این مقتل مشخص شود. در مرحله ی بعدی، میزان صحت و سقم تاریخی این روایت بررسی شده و برای این منظور از چند کتاب که به بررسی انحرافات تاریخی، در حادثه ی عاشورا پرداخته اند و همین طور دو مقتل معتبر، استفاده شده است. در نتیجه ی این تحقیق، روشن می شود که اگرچه میزان تاثیر پذیری این آثار از روضه الشهدا بالا است؛ اما نقاش از سایر مقاتل و همین طور داستان هایی که بین مردم رواج داشته نیز بهره ی زیادی برده است. اصالت تاریخی روایات چندان برایش اهمیت نداشته و بیشتر سعی کرده وقایعی را به تصویر بکشد که از لحاظ عاطفی بر روی خودش و مخاطبش تاثیرگذاری بیشتری داشته است.