جلوه های خردسیتزی در شعر حافظ

در مقایسه محتوایی آثار مهم ادبیات عرفانی ایران و نیز تمام آثاری که صبغه عرفانی دارند، موضوعات مشترک فراوانی به چشم می خورد که بحث تقابل عقل و عشق یکی از آنهاست و می توان از آن به رویارویی فلسفه و عرفان نیز تعبیر کرد. در این منازعه بخش قابل توجهی از غوغای کارزار عقل و عشق شاعران متوسطی هستند که تنها با سلاح تقلید و تکرار اندیشه های خردستیز در میدان ظاهر شده اند و نه از روی باورهای برخاسته از تجربه های عرفانی. آنها صرفا از دیدگاه ذوقی و شاعرانه و با تکیه بر سنت های ادبی، عشق را بر عقل ترجیح داده اند لیکن در میان انبوه این شعرا، شاعران معدودی را نیز سراغ داریم که با افکار متعالی عرفانی در این مصاف قد علم کرده اند و اندیشه های خردستیز و فلسفه گریز در کلام آنها به شکل بنیادین و به عنوان یک باور استوار، و نه از روی تقلید و تکرار مطرح می شود. در میان شاعران دسته اخیر، حافظ به دلیل تجلی اندیشه های خردستیز در نهان و آشکار شعرش جایگاهی ویژه دارد. با توجه به شعر و اندیشه حافظ اگرچه انتظار نمی رود مقام و دلبستگی های عرفانی حافظ با آنچه ما از مولانا وعطار سراغ داریم، پهلو بزند لیکن حضور اندیشه های عرفانی و به تبع آن باورهای خردستیز در کلام او به قدری پررنگ است که اگر او را به عنوان شاعری عارف- نه عارفی شاعر- در سلک این بزرگان یاد کنیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. در این مقاله جلوه های مختلف خردستیزی در دیوان حافظ که در لباس ذم عقل جزئی، نفی فلسفه و حکمت فلسفی، نفی علوم مکتبی و مدرسی و توصیه به مستی رخ می نماید، بررسی شده است.