تاملی در علل توسعه و تخریب اقامتگاه های شاهی میانراهی دوران صفوی؛ با نگاهی بر دولت آباد، علی آباد ریگ و دمبی در شمال اصفهان

اقدامات شهرسازی شاه عباس اول اوج فعالیتهای عمرانی در سده های متاخر اسلامی ایران است. یکی از این اقدامات، احداث راه اصفهان فرحآباد ساری بود. از عناصر شاخص معماری درطول این مسیر اقامتگاه های شاهی بود که بهدستور شخص شاه بنا شدند و شاهان این سلسله در سفرهای خود به نواحی شمالی در این منازل میانراهی اقامت میکردند.
با بررسی و مکانیابی این اقامتگاه های شاهی درنواحی شمالی اصفهان این سوال به ذهن میرسد که چرا برخی از این اقامتگاه ها بهتدریج توسعه یافتند و به مراکز شهری بزرگ و مهمی تبدیل شدند درحالیکه برخی دیگر از اواخر عصر صفوی کمکم بلااستفاده، متروک و تخریب گردیدند؟
در این مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهی دوران صفوی در شمال اصفهان معرفی و ساختار فضایی و بافت پیرامون آنها تحلیل شده است. سپس دلایل تبدیل اقامتگاه شاهی دولتآباد به شهری بزرگ و موثر در مناسبات فرامنطقهای اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علیآباد ریگ و دمبی و تخریب آنها، از منظر باستان- زیستبوم شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی تاریخی تحلیلی است؛ بدینترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی بهویژه در سفرنامه های دوران صفوی و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان راهی آن دوران آگاهی کسب کرد. سپس بررسی پیمایشی بهروش مکاننگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب (تواریخ، کتب جغرافیایی و سفرنامه ها) مطابقت داده شده است و اقامتگاه های مورد اشاره مستندسازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی، نگارندگان به تحلیل عوامل اثرگذار بر روند شکلیابی و تخریب این آثار پرداختهاند. بر این اساس در فاز مکانیابی و شکلگیری این اقامتگاه ها، متغیرهای بومشناختی فضا، ماده و تنوع نقش، اثرگذاری داشته اند؛ در حالیکه در فاز تخریب، دو متغیر فضا و انرژی دارای بیشترین نقش بوده اند.