پیدایش بادگیر در خانه های دشت یزد - اردکان

بادگیر در مناطق گرموخشک نه تنها یک عامل برای تنظیم شرایط محیطی که نمادی از معماری این اقلیم است. با توجه به کاربرد آن در تابستان، بهطور کل بادگیرها در جبهه تابستان نشین و برفراز یا در پشت یا کنار ایوان جنوبی خانه ها مستقر هستند. در شهرهایی چون میبد، عقدا و اردکان که بادگیرها یکسویه است، همگی رو بهسوی شمال دارند تا باد مساعد شمالی را دریافت کند.
هدف این مقاله ردیابی ریشه های تاریخی بادگیر در معماری خانه های دشت یزد- اردکان است. در این بررسی قدیمیترین خانه های برپای دشت که تاکنون شناسایی شده اند، متون تاریخی و قدیمیترین بناهای یادمانی منطقه مورد استناد قرار گرفته اند.
در خانه های دوره ایلخانی و تیموری (قدیمیترین خانه های پابرجا) این حوزه با عنصر بادگیر بهشکلی که برای ما شناخته شده است، مواجه نیستیم. تشکیلات نسری شامل ایوان رفیع و کمعرضی است که در پشت آن اتاق مجلل طنبی قرار دارد. در بناهای غیر مسکونی منطقه نیز، بادگیرها اصیل نبوده و بعدها الحاق شده اند. این در حالی است که در متون آن عصر، بهکرات اشاره شده که افراد سرشناس و متمول، خانه ها و عمارات بادگیردار برپا نمودهاند؛ حتی در متون کهنتر نیز بهوجود بادگیر یا واژه های هممعنای آن چون بادغر و بادغس و بادغند و... تاکید شده است؛ با این وجود، حتی در معدود خانه های عصر صفویه که دارای بادگیر هستند، بادگیرها در اعصار بعد به بنا اضافه شده است. با وجود اینکه این خانه ها نسبت به خانه های دوره های ایلخانی و تیموری ازلحاظ تناسبات و چیدمان فضاها متفاوت میباشند، بادگیرهای آنها اصیل نیست. در خانه های دوره های زند و قاجار عنصر بادگیر بهعنوان شاخص و معرف معماری کویر رخنمایی میکند و بهحدی فراگیر است که حتی آسمانه شهرهای منطقه را شکلی ویژه بخشیده است. بهاین ترتیب، از یکسو فقدان هرگونه عنصر مستقل معماری تحت عنوان بادگیر در خانه های قبل از زندیه و از سوی دیگر تاکید متون بر احداث و وجود بادگیر در خانه های مظفری منطقه پرسش مهم این پژوهش است. قدیمیترین بادگیر تاریخدار منطقه مورد مطالعه که در بنایی غیر از آبانبار ساخته شده و همعصر خود بناست، بادگیر عمارت دولتآباد یزد متعلق به دوره زندیه (سال 1160 ه.ق.) است. بهجز آن، بادگیرهای اصیل تنها در آبانبارهای منسوب به قرون هشتم و نهم هجری دیده می شود (مانند آبانبار چهارسوق شاهی یزد و آبانبار تفت) در حالیکه در سایر انواع بناهای این دوره بادگیر اصیل دیده نشده است. بهاین ترتیب، شاید بتوان ریشه های پیدایش بادگیر را در آبانبارها یافت که بعدها به سایر انواع بناها نیز تسری پیدا میکند.