هم کناری سنت و تجدد در کارستان هنری محمدخان صبا

محمود خان صبا از معدود هنرمندان دوره قاجار است که با قوه فصاحت و بلاغت هنری ای که داشت، بدون اینکه به مانند دیگران صحنه فرنگ را درک کند، به نوآوری و تجدد در هنر خود پرداخت. هنر او در حقیقت فرزند زمانه خویش است و پیداست که وی در پی صحبت با ارباب هنر و کمال به این بداعت دست یافته است. به کارگیری شیوه «پرداز» و ترکیب آن با عناصر جدید هنری زمانه در قلمرو نقاشی جلوه ای از اهلیت و شایستگی هنری اوست. در این پژوهش برای اثبات این فرضیه که وی از سنت حرکت کرده و به مدرنیسم دست یافته است، تمامی اطلاعات در باب زندگی هنری او تتبع شد تا سمت وسوی فکری وی روشن و نمایان شود. رفتار و کردار سرراست و فارغ از هر نوع شایبه محمود خان، او را در بین درباریان ناصری و به ویژه هنرمندان، شاخص و ممتاز کرده است. این شاخص بودن وی به کمال حسن هنری و قریحه جوشانش برمی گردد. این موضوع در این مقاله به بحث گرفته می شود تا شیرین کاری و ابتکار و تجدد او در قلمرو هنر و به ویژه هنر نقاشی، پرمعنی گردد. بررسی برخی از آثار او، به ویژه تابلوی «استنساخ» و یا «گرم کردن درویش پایش را» کاملا نشان از بلاغت هنری او دارد. نتیجه تفحص در باب هنر محمود خان، او را کاملا در قله هنر نقاشی قاجار جای می دهد. محمود خان بدون داعیه هنری، این فن را با حضور خود هر چه بیشتر مایهور کرده است.