بررسی گوناگونی شیوه های اجرای آرایه های گچی قالبی بناهای تاریخی در دوره قاجار شهر یزد، با تکیه بر مطالعه موردی تزئینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع کبیر

گچبری، از قدیمیترین شیوه های تزئین معماری ایرانی است. در میان شهرهای داعیهدار شکوفایی هنر گچبری ایرانی، شهر یزد پیشینهای برجسته دارد. در ادوار تاریخی این شهر، دوره قاجار، پررونقترین عصر بهکارگیری گچ در تزئینات معماری آن است. بین شیوه های متفاوت آفرینش این هنر، اجرای نقوش با ضخامت بسیار اندک، در نمایی بسیار ظریف و هنرمندانه، روش معمول و متداول این دوره بودهاست. شواهدی همچون بهچشمنیامدن رد ابزار گچبری، وجود طرحهای تکرارشونده کوچک، اندازه یکسان نقوش بدون کمترین تفاوت و تغییر و اجرای گچبری با ضخامت بسیار کم، اجرای این تزئینات را بهوسیله ابزار گچبری و برش و کندهکاری لایه گچ، منتفیمیکند. آنچه در بررسی اولیه به ذهن میرسد، استفاده از نوعی قالب در اجرای این تزئینات است. از سوی دیگر، بهنظرمیرسد تزئینات یادشده در موارد متعدد باوجود شباهتهای بهظاهر بسیار، با شیوهای متفاوت اجراشدهباشند.
ازینرو، هدف اصلی این پژوهش، شناسایی تفاوتها و گوناگونی روش های بهکاررفته برای اجرای این نمونه از گچبری ها در شهر یزد، دوره قاجار، است. برای شناخت بیشتر روش های اجرای این شیوه تزئینی، برای نمونه، تزئینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامعکبیر یزد مطالعهشد. جهت بهدستآوردن نتیجه مطلوب، از روش های آزمایشگاهی و دستگاهی استفادهشد. همزمان، تعداد بسیاری از مقالات و منابع مکتوب که غیرمستقیم به این شیوه تزئینی اشارهکردهاند نیز، بررسی شدند.
مشاهدات بصری و میکروسکوپی از مقاطع سطحی و عرضی نمونه های تزئینی، شناسایی عناصر تشکیلدهنده لایه های گچ و بررسی حضور مواد آلی و معدنی احتمالی در ترکیب با گچ، بررسی ساختار بلوری ترکیبات، رفتارانباشتگی و واپاشیدگی آنها و اندازه و ریختشناسی کریستالها، ازجمله نتایج کاربرد دو شیوه جداگانه اجرای آرایه های گچی قالبی با قالب پیشساخته، با بهکارگیری گچ زنده در اجرای تزئینات حاشیه تاقنمای محراب و روش قالب مهری با استفاده از گچ نیمکشته برای اجرای تزئینات لچکی تاقنمای محراب است.
ضمن اینکه، بهکارگیری دو فن با ظاهر بسیارمشابه، همزمان در بخشهای نزدیکبههم در یک اثر تاریخی، هرچند گوناگونی فنون کار را با مصالح گچ در دوره قاجار نشانمیدهد لیکن سببشدهاست تا در بررسی های اولیه، تفاوتهای این دو شیوه نادیدهگرفتهشوند.