استراتژی تجاری و توسعه صنعتی در ایران (دوران قاجاریه تا انقلاب اسلامی 1357)

در این مقاله، پیدایش و تحول صنایع ماشینی در ایران از دوران قاجاریه تا انقلاب اسلامی 1357 هجری شمسی مطالعه شده است. در مطالعه حاضر بر نقش دولت در صنعتی شدن با تاخیر تاکید شده است. برای این منظور، به نقش دولت در ایجاد نهادهای مناسب و اتخاذ استراتژی تجاری در صنعتی شدن، توجه شده است.
از آن جا که در ادوار مختلف تاریخی، ماهیت و نقش دولت در اقتصاد متفاوت بوده، این دوره طولانی به چند دوره فرعی تقسیم شده است.
در دوره اول که از میانه سده نوزده میلادی آغاز و تا اوایل سده بیستم ادامه داشته است، دولت پدر سالار و سنتی قاجار از ایفای نقش توسعه ای در اقتصاد عاجز بود. این عامل همراه با آزادی تجارت که در آن دوره به ایران تحمیل شده بود، مانع حمایت از صنایع نوپای داخلی می شد. به همین دلیل اولین تجربه کشور در زمینه صنعتی شدن با شکست مواجه شد.
در دوره بین دو جنگ جهانی، دولت ایران نوسازی شد و نقش توسعه ای در اقتصاد کشور ایفا کرد. اصلاح نظام اداری، اصلاح نظام مالی و پولی کشور، تامین امنیت داخلی، وضع قوانینی که موجب تحکیم حقوق مالکیت می شد، اصلاح نظام آموزشی، سرمایه گذاری در زیرساخت های فیزیکی و برقراری حمایت گمرکی، زمینه مناسبی را برای سرمایه گذاری دولت و بخش خصوصی در صنایع ماشینی فراهم آورد. در این دوره بود که بنیاد صنایع ماشینی ایران استوار شد.
دوره سوم، سال های پرآشوب 1320 تا 1332 را دربر می گیرد. اشغال ایران توسط متفقین، اختلال در تجارت جهانی در سال های جنگ، بی ثباتی مزمن سیاسی و اقتصادی به دلیل ضعف دولت مرکزی و قدرت یابی نیروهای گریز از مرکز از وقایع این دوره است. تحریم نفتی ایران در اواخر این دوره با رشد سریع صنعتی منافات داشت.
در دوره چهارم (سال های 1334-1357)، با قرار گرفتن ایران در حوزه نفوذ غرب و افزایش کمک های خارجی و درآمدهای نفتی، پایه های قدرت دیکتاتوری در کشور تحکیم شد، و یک بار دیگر، دولت نقش جدیدی در توسعه اقتصادی و صنعتی کشور به عهده گرفت.
در همین دوره بود که با ایجاد سازمان برنامه و اجرای چهار برنامه عمرانی، دولت به سرمایه گذاری عظیم برای ایجاد زیرساخت های فیزیکی، توسعه سرمایه انسانی و ایجاد ظرفیت های تولیدی به ویژه در بخش صنعت اقدام کرد.
در این دوره، دولت آگاهانه از شکل گیری و بسط قدرت اقتصادی طبقه نوخاسته و جدید سرمایه داران صنعتی حمایت کرد. حمایت دولت ا