تحلیل تطبیقی دیدگاه علامه طباطبائی و فخر رازی درباره تکلم الهی

یکی از پرمخاطره ترین مسائل در تاریخ اندیشه های کلامی، مسئله کلام خداوند است. متکلمان مسلمان، نخست تحت تاثیر آیات قرآن و احادیث پیامبر(ص) و آنگاه در مواجهه با اندیشه های مسیحی درباره تثلیث و فلسفه یونان، مسئله صفات را ارائه داده اند. پس از آن بر مبنای تلقی های متفاوت از صفات الهی، اختلاف ها و مشاجره هایی درباره متکلم بودن خدا به وجود آمد. با توجه به دیدگاه های متکلمان مسلمان درباره کلام خدا می توان گفت که در طول تاریخ این مسئله دغدغه بسیاری از متفکران بوده و در مواجهه با مسائل فرهنگی، اجتماعی و گاه سیاسی، صورت های متفاوتی به خود گرفته است. اندیشمندان مسلمان در پی پاسخی مستدل به پرسش حقیقت کلام خداوند، مباحثی را مطرح کرده اند که در این میان اندیشه فخر رازی و نظریه علامه طباطبائی از ژرف نگری خاصی برخوردار است و نوشتار پیش رو، با هدف مقایسه و ارزیابی این دو نظریه تدوین شده است. فخر رازی معتقد است ورای این الفاظ، در ذهن متکلم معانی قرار دارد و حقیقت کلام همین معانی است که آن را کلام نفسی می نامند. در پاسخ گفته شده است که در ذهن متکلم ورای الفاظ، معانی قرار دارد، اما اینکه به این معانی کلام گفته شود، مورد قبول نیست و دلیلی بر اثبات آن وجود ندارد و در عرف به معانی، کلام گفته نمی شود، در جمله های خبری غیر از علم و در جمله های انشایی غیر از اراده و کراهت، چیزی به نام کلام نفسی وجود ندارد و هر چه است، همان علم و اراده است. در مقابل، نظرات علامه طباطبائی دال بر مجهول بودن حقیقت کلام الهی دارد. به اعتقاد علامه، از آیات قرآن چنین به دست می آید که خداوند با برخی از بندگان خود حقیقتا سخن گفته است و سخن گفتن خداوند همانند سخن گفتن ما با عبور هوا از حنجره و نیز به ارتعاش درآوردن تارهای صوتی نیست، اما اینکه حقیقت این سخن گفتن چیست، برای ما نیز معلوم نیست و تنها این را می دانیم که آثار کلام الهی همان «کشف ما فی الضمیر» است و از این نظر، بین کلام خداوند و کلام بندگان تفاوتی نیست. کلام حق همان افاضه، افاده و ظهور علوم مکنونه و اسرار مخزونه غیبیه بر کسانی است که حضرت الهی اراده فرموده، مورد اکرام او قرار گیرند و این کتاب های آسمانی که مجموعه ای از حروف و کلمات هستند (قرآن و سایر کتاب های الهی) همگی کلام الهی می باشند. کلام نسبت به هر متکلمی نوعی خاص است و در باب حق تعالی از نظر ظهور آن در عوالم روحانی، برزخی، حسی و نیز از نظر متعلقات کلام یا مخاطب های مختلف، متنوع و ذومراتب می گردد، اما در جهت ذات حق مراتبی ندارد.