بررسی نقش و اهمیت مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جامی در روند تحولات شهرسازی شهر تاریخی تربت جام (از دوره ی سلجوقی تا اواخر دوره ی پهلوی)

در روند شکل یابی و رشد فضاهای شهری، باید نقش و کارکرد فضاهای آرامگاهی و مشاهد مختلف، چون مزارهای اولیا و رهبران سرشناش دینی را مورد توجه قرار داد. تاریخ شکل گیری «تربت جام» امروزی که روستای «معدآباد» هسته ی اولیه آن بود، به حدود قرن پنجم ه.ق. باز می گردد. با این تغییرات، شهر «بوزجان» در «ولایت جام» که تا قبل از این، از شهرهای مهم قرون اولیه ی اسلامی بود، از رونق افتاد و تربت جام به عنوان دارالحکومه، مرکزیت خود را به دست آورد. فرآیند توسعه ی کالبدی-فضایی مجموعه ی شیخ جام و به تبع آن تربت جام، از دوره ی «ملوک کرت» فراهم گردید و به تدریج شهری مهم از درون روستایی کوچک، متولد شد و به ویژه از دوره ی ایلخانی تا اواخر تیموری، در پرتو نقش مذهبی و سیاسی خود، در تمام زمینه های اقتصادی، سیاسی، ارتباطی و فرهنگی، با شتاب روبه توسعه نهاد. در مطالعه ی حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر تربت جام از آغاز شکل گیری آن، با عنایت به دو دسته ی «عوامل بیرونی» (حکومت، اراده ی نخبگان سیاسی-اداری شهری) و «عوامل درونی» (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی و مذهبی) تا اواخر حکومت پهلوی، مورد ارزیابی قرار می گیرد. روش پژوهش، منطبق بر روش های توصیفی-تحلیلی و روش تحلیل تاریخی، به صورت مطالعه ی اسنادی و کتابخانه ای، مبتنی بر بررسی منابع مکتوب، به ویژه متون تاریخی و جغرافیایی و تطبیق عکس های هوایی و نقشه های موجود و فعالیت های میدانی در بافت کهن شهری می باشد. بر این اساس، با تکیه بر مهم ترین عوامل موثر در فرآیند گسترش شهر جام، یعنی حضور «شیخ احمد جام» در روستای معدآباد، موقعیت طبیعی و اقلیمی منطقه و محور ارتباطی-مواصلاتی آن، با شهرها و مناطق همجوار، هسته ی اولیه شهر و محدوده ی آن، با توجه به مستندات موجود در طی ادوار مختلف تاریخی تعیین گردید و شهر جام، به اوج توسعه و رونق خود در دوره ی تیموری و پهلوی، دست یافت.