نقش نهاد وقف در شکل گیری و گسترش شهرهای اسلامی (مطالعه موردی؛ بافت تاریخی شهر بیرجند)

وقف نوعی ایمان سنجی و ترازوی باورهای قلبی مردم در طول ادوار اسلامی محسوب می شود که در جامعه دینی ظهور و بروز معناداری می یابد. در شکل گیری شهرهای اسلامی عوامل چندی موثر بوده اند؛ از جمله این عوامل می توان به اندیشه وقف اشاره داشت. از دیرباز بناهای وقفی از جمله تاسیسات و خدمات عمومی بخش عمده ای از بافت معماری شهرهای اسلامی را به خود اختصاص داده است که با احداث آن ها و افزایش جمعیت باعث گسترش و عمران شهرها شده است. در واقع بناهای وقفی در شکل دهی و گسترش فضاهای شهری در طول دوره اسلامی تاثیری انکارناپذیر داشته اند. این پژوهش که بر پایه مطالعات توصیفی تحلیلی و با روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی صورت پذیرفته، در صدد این است تا اهمیت وقف و ابعاد گوناگون تاثیرگذاری آن بر نحوه به وجود آمدن و گسترش شهرهای اسلامی و ساختار فضایی آن ها را به خصوص در بافت تاریخی شهر بیرجند بیان کند. یافته های پژوهش نشان می دهد در بافت تاریخی بیرجند سازمان کالبدی از پیوند میان مرکز شهر و مراکز محله ها از طریق فضاها و عناصر ارتباط دهنده مثل گذر اصلی و میدان به وجود آمده است. قرارگیری بناهای عام المنفعه در گذر اصلی و مرکز بسیاری از محله ها سازمان فضایی این شهر را تشکیل داده اند. شکل گیری شهر مبتنی بر ساختن محله ها با خدمات شهری و وجود این عناصر در بیش تر محله ها، پیوستگی و ارتباط قوی فضایی میان آن ها برقرار کرده و در این ساختار واحدهای تشکیل دهنده اصلی شهر که از بناهای عام المنفعه تشکیل شده است، جزو بناهای اصلی و هسته ای با مرکز ثقل فضایی و عناصر ویژه دیده می شوند. این عناصر چون حسینیه ها، تکایا، مساجد، آب انبارها، حمام ها و مدارس با فرآیندی متقابل، ارتباط فضایی مشخصی با سایر فضاهای عمومی شهر و سهم بسزایی در شکل گیری و در نهایت گسترش شهر در سطح و به صورت افقی داشته اند.