اختیار تعمیم یافته و بسیط در تحول اخلاقی

عوامل و موانع تحول در اخلاق از مسائل مهم علم اخلاق و تربیت به شمار می رود. در این بین، آنچه کمتر بدان توجه شده ویژگی اثرگذاری عنصر «اختیار» است. عمل اختیاری انسان را می توان در قالب «عمل صالح» در قرآن تحلیل کرد. فارغ از عوامل اولیه ایجاد انگیزه برای یک عمل صالح، مانند آموزش و تربیت، آنجه در تداوم یک رفتار اخلاقی و نیز تعمیم پذیری آن به سایر صفات اخلاقی موثر است ویژگی ارادی بودن و از روی اختیار انجام دادن یک عمل اخلاقی است. نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد که انجام اختیاری اعمال صالح از یک سو، به تقویت و تداوم همان عمل منجر می شود؛ و از سوی دیگر، اراده عادت شده دست کم در برخی صفات اخلاقی، به سایر صفات توسعه می یابد؛ یعنی دارنده یک صفت اخلاقی خاص، در صورت تکرار و تداوم، سایر صفات اخلاقی را هم به سوی خود جلب خواهد کرد. تعمیم پذیری اختیار، شامل تحول منفی در صفات ضداخلاقی نیز می شود. برای مثال، صفت صالح «ذکر» و «هوای نفس» به عنوان مصادیق هر دو گروه بررسی شده است. پژوهش های سابق، قرآن و عمدتا تفاسیر در این زمینه مطالعه و تحلیل شده است.