نقد و مقایسه تطبیقی مفهوم مجاز از دیدگاه طباطبایی و شنقیطی

از مهم ترین مباحث ادبی قرآن کریم، مسئله مجاز و استعاره و استفاده از آن در تفسیر است، زیرا استعمال مجاز، کنایه، استعاره و دیگر محسنات بدیعی در قرآن، از بارزترین جنبه های اعجاز بیانی قرآن شناخته شده و زمینه جذب به این کتاب است. اغلب اهل بلاغت و ادب، بر آن اتفاق نظر دارند. اما در میان مفسران اختلاف دیدگاه در به کارگیری آن در قرآن است. علامه طباطبایی به عنوان مفسر شیعی از موافقان و شنقیطی در تفسیر اضواء البیان و رساله مخصوص به عنوان مفسر سلفی معاصر منکر استفاده از آن است، هرچند هردوی این ها بر اصل بودن استعمال حقیقی الفاظ قرآن توافق دارند و حتی الامکان مجاز و استعاره لفظی را بر نمی تابند، اما طباطبایی درصورتی که ظاهر لفظ منافی بامعنای عقلی و ناسازگار با بافت کلمه باشد قائل به مجازاست و با نظریه های متفاوت سعی بر توجیه استعمال الفاظ قرآن کریم در ما وضع له و به نحو حقیقت دارند. به نظر می رسد نظریه «روح معنا» از طباطبایی و نظریه «نفی مجاز» شنقیطی گرچه در لایه رویین با یکدیگر تلاقی می کنند، ولی تفاوت های اساسی دارند. در این مقاله این دو نظریه بررسی و مقایسه می شود، زیرا طباطبایی مجاز را به طورکلی انکار نکرده است، اما با توسل به نظریه «وضع الفاظ برای ارواح معانی» دایره کاربرد مجاز در قرآن را محدود کرده است و تنها درجایی که قرینه ای برخلاف ظاهر باشد پای مجاز و استعاره را به میان کشیده است. از سوی دیگر شنقیطی با رویکرد کلامی اساسا آن را انکار کرده است. باید به آثار و نتیجه این دو نظریه در تفسیر توجه شود.