اصل مصلحت در اسلام

این مقاله می کوشد که با بررسی کتاب کارکرد مصلحت در فقه و حکومت اسلامی، تعریف و تاریخچه مختصری از جایگاه و چگونگی رشد اندیشه رعایت مصلحت در فقه اسلام را ارائه نماید. مصلحتی را که فقها از آن سخن گفته اند چگونه بین مصلحت عامه و مصلحت شریعت که گاه حکام زمان سخنگوی آن بوده اند، نوسان یافته است. در این مقاله خواهیم دید که اصل مصلحت در بستر قیاس نزد اهل سنت چگونه گسترش یافت، و نزد شیعیان در مسیری جداگانه نخست به عنوان عقل تمییزدهنده حسن و قبح (مستقل از نصوص ولی هماهنگ با آن) و سپس با نام «عناوین ثانویه» به رشدی مشابه و از جهاتی گسترده تر از اهل سنت رسید. به کارگرفتن ملاحظات اجتماعی در مباحث اصول فقه گرایش تازه ای بود که در قرن هشتم هجری موجب شد نویسندگانی چون نجم الدین طوفی و ابواسحاق شاطبی مصلحت دین و خلق را طبق مقاصد شریعت به صورت رکن مهمی از اصول فقه درآورند. در تشیع، گسترش اصول عقلی عملی و مباحث «ورود» و «حکومت» توسط شیخ انصاری راهگشای طرح «عنوان ثانوی» به وسیله آخوند خراسانی شد، و این عنوان با بینشی مصلحتی توانست وارد بر حکم شرعی موجود شود و اجرای آنرا (ولو از واجبات باشد) معلق نماید.